વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૮મું સંસ્કરણ - મે ૨૦૨૩

 મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… - ૧૯૫૭ - ૧

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩) ની શુદ્ધ શાસ્ત્રીય ગાયકી અને અવાજની સહજ બુલંદીને કારણે હિંદી ફિલ્મ જગતે તેમને શાસ્ત્રીય સંગીત પર આધારિત ગીતો કે ધાર્મિક  ભાવનાં કે દેશભક્તિ કે કુદરતની નિશ્રામાં ગવાતાં ગીતોનાં ચોકઠામાં ગોઠવી નાખ્યા હતા. પરંતુ શંકર જયકિશને શ્રી ૪૨૦ (૧૯૫૫)માં રાજ કપુરના પાર્શ્વ સ્વર તરીકે પ્યાર હુઆ ઈક઼રાર હુઆ, દિલ કા હાલ સુને દિલવાલા કે મુડ મુડ મુડ કે ન દેખ જેવાં ગીતોથી મન્ના ડેની પાર્શ્વ ગાયક તરીકેને રૂઢ થતી જતી છાપને બદલી નાખવામાં બહુ મોટો ફાળો આપ્યો. તે પછી, ચોરી ચોરી (૧૯૫૬)નાં આ જા સનમ મધુર ચાંદનીમેં હમ, યે રાત ભીગી ભીગી અને જહાં મૈં જાતી હું જેવાં રોમાંસ નીતરતાં ગીતો પછી તો મન્ના ડેની રોમાંસ ભર્યાં ગીતો ગાવાની ક્ષમતા વિશે કોઇ શંકાને સ્થાન જ ન રહ્યું એમ કહી શકાય. ૧૯૫૬ અને તે પછીથી અન્ય સંગીતકારો પણ તેમને માટે હવે રોમાંસનાં સૉલો કે યુગલ ગીતો માટે સર્જતા થઈ ગયા હતા. ૧૯૫૬ પછીથી તેમને મળતાં ગીતોની સંખ્યામાં ખુબ વધારો જરૂર થયો પણ હિંદી ફિલ્મ જગતની નિયતિની અવળચંડાઈએ તેમને મુખ્ય પાર્શ્વ ગાયકનાં  સ્થાન માટે હંમેશાં વધારે પડતા લાયકનો દરજ્જો તો ધરાર પકડાવી જ દીધો !

મન્ના ડેના જન્મના મહિનામાં તેમનાં આ ઓછાં સાંભળવા મળેલ, ઓછાં લોકપ્રિય થયેલ ગીતોની યાદને તાજી કરવાનો ઉપક્રમ આપણે ચલે જા રહેં હૈ લેખમાળામાં કરી રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધીમાં આપણે

૨૦૧૮માં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો,

૨૦૧૯માં તેમનાં ૧૯૪૭-૧૯૫૦નાં ગીતો

૨૦૨૦માં તેમનાં ૧૯૫૧-૧૯૫૩નાં ગીતો,

૨૦૨૧માં તેમનાં ૧૯૫૪-૧૯૫૫નાં ગીતો, અને,

૨૦૨૨માં તેમનાં ૧૯૫૬નાં ગીતો

સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

૧૯૫૭માં મન્ના ડે એ ગાયેલાં ગીતોની સંખ્યા ૯૫ ગીતોના આંકડાની ટોચને આંબવા લાગી. આટલાં ગીતોમાંથી, કૌન આયા મેરે મન કે દ્વારે પાયલકી ઝંકાર લિયે (દેખ કબીરા રોયા - ગીતકાર રાજેંદ્ર કૃષ્ણ - સંગીતકાર મદન મોહન) જેવાં શાસ્ત્રીય રાગ પર આધારિત પણ ખુબ જાણીતાં એવાં ગીતોને છીડી દઈને, ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને પણ ન્યાય કરવા માટે આપણને એકથી વધારે મણકાની જરૂર પડશે એ નોંધ સાથે આજના અંકની શરૂઆત કરીએ. 

ઓ મિસ્ટર ઓ મિસ્ટર સુનો એક બાત, બડી બેવફા હૈ યે મર્દોંકી જાત બદલતે હી રંગ પલમેં હજ઼ાર, કરે ઈનકે વાદોં પે ઈતબાર યે કરનેકો તો કર લે હૈ ભી સ્વીકાર પર એક હી નઝરમેં હૈ કીસકા ઈતબાર - આગ્રા રોડ - ગીતા દત્ત, કોરસ સાથે – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન – સંગીતકાર: રોશન 

વિજય આનંદનાં હીરો તરીકેનાં પદાર્પણને નવાજવા રોશને અન્ય ગીતોમાં ભલે મોહમ્મદ રફીને પસંદ કર્યા પણ વૉલ્ઝની ધુન પર સજ્જ કરેલાં આ પાર્ટી ગીતમાં વિજય આનંદના પાર્શ્વ અવાજ તરીકે મન્ના ડેની પસંદ કરીને નવો ચીલો કોતર્યો.  જોકે ફિલ્મને સફળતા ન મળી એટલે વિજય આનંદ હીરો તરીકે ચાલ્યા નહીં અને મન્ના ડેને મુખ્ય અભિનેતાના પાર્શ્વ સ્વરનાં સ્થાનને પણ માન્યતા મળવામાં કંઈક અંશે ઓછપ આવી.

 

તુમ કો પુકારતી હૈ પ્રતાપકી કહાનિયાં  ….. ક્યા ઉંચાઈ ઈંસાન કી - અમર સિંગ રાઠોડ – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ – સંગીતકાર: સન્મુખ બાબુ 

દેશ ભક્તિનાં ગીતો માટે જ સર્જાયા હોવાની છાપને ઘુંટવામાં મદદ કરતાં ગીતમાં મન્ના ડે કરૂણ રસને પણ એટલી જ સહજતાથી ન્યાય આપી શકેલ છે. 

ફિર વહી દર્દ હૈ ફિર વહી જિગર, ફિર વહી રાત હૈ ફિર વહી હૈ ડર - અપરાધી કૌન – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી – સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી 

હાસ્ય ગીતમાં પણ શરાબીપણાંનો સ્પર્શ આપવામાં પણ મન્ના ડે એટલા જ માહિર અનુભવાય છે.

હૈ પ્યાર કે દો મતવાલે ... એક હમ હૈ ઔર એક તુમ  - અપરાધી કૌન - ગીતા દત્ત સાથે – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી – સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી

સલીલ ચૌધરીએ હાસ્ય કલાકારો દ્વારા ગવાતાં રોમેંટીક યુગલ ગીતોના પ્રકારમાં મન્ના ડેના સ્વરને પ્રયોજ્યો છે.  ‘એક હમ ઔર તું’ને મન્ના ડે જે રીતે અલગ અલગ પ્રકારે ઘુંટે છે તે તેમની ગાયકીની અનન્ય લવચીકતાને સિદ્ધ કરે છે. 

મા તેરી મમતા કિતની પ્યારી કિતના પ્યાર જતાતી હૈ - બંસરી બાલા – ગીતકાર: પંડિત ફણિ – સંગીતકાર: કમલ મિત્ર 

ધર્મની આસ્થાના ભાવમાં દેવીનાં સ્વરૂપમાં મા માટેના પ્રેમની લાગણીને પણ વ્યક્ત કરવામાં મન્ના ડે તેમના સ્વરને કેટલો કોમળ કરી શક્યા છે !

એક બડે બાપ કી બેટી કો હૈ ઘરકી મુંશીકે સંગ.. અરે દેખા ઘુલ મિલ બતીયાં કરતે ઔર જમાતે રંગ - બંદી – ગીતકાર: રાજેંદ્ર કૃષ્ણ – સંગીતકાર: હેમંત કુમાર 

મનોરંજન માટે ગામમાં થતા શેરી કાર્યક્રમોમાં તે સમયના રિવાજોને વણી લેવાતા. લોક ગીતના ઢાળમાં રચયેલ આ ગીતના હળવા કટાક્ષમય ભાવને  મન્ના ડે બહુ જ સજ્જતાથી વ્યક્ત કરી રહે છે.

હૈ બહોત દિનોંકી બાત એક થા મજનુ ઔર એક  લૈલા - ભાભી - એસ બલબીર અને મોહમ્મ્દ રફી સાથે – ગીતકાર: રાજેંદ્ર કૃષ્ણ – સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત 

બલબીર જેવા તળ પંજાબી થાટના અને મોહમ્મદ રફી જેવા બહુમુખી સિદ્ધ થઈ રહેલા ગાયક સાથે, પંજાબી લોકકથાની લોક શૈલીમાં  પણ મન્ના ડેનો "બંગાળી", "શાસ્ત્રીય"  સ્વર ખુબ સરળતાથી ભળી જાય છે.

દુનિયા તેરી દુનિયા કા તુ યું ડાલીમેં પાત તેરા મેરા જનમ જનમ કા સાથ - ભક્ત ધ્રુવ - ગીતા દત્ત સાથે – ગીતકાર: પંડિત મધુર – સંગીતકાર: અવિનાશ વ્યાસ 

પરંપરાગત ભક્તિભાવનાં ગીતમાં પણ અવિનાશ વ્યાસ મન્ના ડે અને ગીતા દત એમ બન્ને અલગ જ પ્રકારનાં સુરનાં ગાયકોની ખુબીઓને ખીલવે છે. 

દિન અલબેલે પ્યાર કા મૌસમ ચંચલ મનમેં તુફાન, ઐસેમેં કર લો પ્યાર - બેગુનાહ - લતા મંગેશકર સાથે -  ગીતકાર: હસરત જયપુરી – સંગીત: શંકર જયકિશન 

મન્ના ડેના સ્વર માટે શંકર જયકિશનને ખાસ લગાવ તો હતો જ. તેમાં 'ચોરી ચોરી'નાં મન્ના ડેનાં ગીતોની સફળતા પછી રોમેંટિક ગીતો માટે શંકર જયકિશન મન્ના ડે તરફ વધારે ઢળે તે સ્વભાવિક જણાય. પણ હિંદી ફિલ્મ જગતના પ્રવાહો એટલા સરળ નથી હોતા. શંકર જયકિશનને મુકેશ માટે પણ એટલી જ લાગણી હતી. વચ્ચેનાં વર્ષોમાં મુકેશની પોતાની અભિનય કારકિર્દીની તમન્નાએ તેમને અન્ય સંગીતકારો માટે બહુ ઉપલબ્ધ નહોતા રાખ્યા. એટલે મન્ના ડે આમ પણ સ્વાભાવિક પસંદ બને. પણ મુકેશ ફરીથી ગાયક તરીકે સક્રિય થવા તૈયાર હતા ત્યારે શંકર જયકિશન જેવા મિત્રો તેમને માટે અય પ્યાસે દિલ બેજુબાં જેવાં ખાસ ગીતોની રચનાઓ કરે તેને મન્ના ડેનાં કમનસીબનો જ દોષ માનવો રહ્યો.

તુમ મેરે અંતર્યામી માત પિતા તુમ મેરે - છોટે બાબુ - ઉષા મંગેશકર સાથે - ગીતકાર પી એલ સંતોષી - સંગીતકાર મદન મોહન 

'દેખ કબીરા રોયા'માં મન્નાડેને ખુબ અસરકારક રીતે રજુ કર્યા બાદ પણ મદન મોહનને મન્ના ડેને ધાર્મિક ભાવનાં ગીતોના ગાયકની છાપ અનુસાર આ ગીત આપવું યોગ્ય લાગ્યું. તેની સામે સ્પર્ધાત્મક પરિબળોને કારણે મુખ્ય અભિનેતા માટેનાં દો દિન કી મોહબ્બતમેં હમને કુછ ખોયા હૈ કુછ પાયા હૈ કે તેરી ચમકતી આંખોંકે આગે યે સિતારે કુછ ભી નહી જેવાં ગીતો એ સમયે વધારે ચલણી ગણાતા તલત મહમુદને ફાળવવાં પડ્યાં છે.  

આ જાઓ સાવન કે દિન આયે - ચંપાકલી - લતા મંગેશકર સાથે - ગીતકાર રાજેંદ્ર કૃષ્ણ - સંગીતકાર હેમંત કુમાર 

મન્ના ડેને ફાળે ફરી એક વાર ઋતુઓના ભાવની બુલંદીને વ્યક્ત કરવાનું આવી રહ્યું. જોકે તે સાથે મન્ના ડે પોતાના પ્રેમના એકરારના ભાવને પણ વ્યક્ત કરવાનો તો હતો જ.

 

૧૯૫૭નાં આટલાં ગીતોમાં જ આપણને મન્ના ડેની બહુમુખી પ્રતિભાનો ફરી એક વાર પરિચય થાય છે. તે સાથે તેમનાં નસીબના આટાપાટાના ખેલ પણ આપણને જોવા મળે છે.  મન્ના ડેની કારકિર્દીનાં આ કેલિડોસ્કૉપ જેવાં બદલતાં સ્વરૂપોનો ખેલ હજુ પણ ચાલુ જ છે.  

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : મે, ૨૦૨૨

મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… - ૧૯૫૬

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩)ની બાળપણમાં તાલીમ કુસ્તીદાવોમાં મહારથ માટે થયેલી. પરંતુ કુસ્તીના કોશેટાનાં સખત આવરણને ભેદીને મન્ના ડેનાં કુટુંબની સંગીતની અસર તેમને ગાયક બનવા ભણી ખેંચી ગઈ. તે સાથે તેમને શાસ્ત્રીય સંગીતના ગાયકી અંગની ઘનિષ્ઠ તાલીમ પણ મળી. આવા સુસજ્જ ગાયકની હિંદી ફિલ્મ સંગીતની શરૂઆતની કારકિર્દી પર નજર કરીએ તો એવું જણાય કે એક કોશેટાનાં કોચલામાંથી બહાર નીકળ્યા પછી નિયતિએ તેમને અમુકતમુક ગીતોના ગાયક તરીકેના જડબેસલાક ફાંસલામાં કેદ રાખવાનું નિર્ધાર્યું હશે. પરંતુ કુસ્તીદાવોની તેમની બાળપણની તાલીમે તેમને હવે દરેક પરિસ્થિતિ સામે લડવાની શક્તિ પ્રદાન કરી હતી. એટલે ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી તેમને જે તક આપે તેને તેઓ અવનવા પ્રયોગાત્મક સ્વરૂપે રજુ કરતા ગયા અને તેમનાં આગવાં સ્થાનને મજબુત બનાવતા રહ્યા. અનિલ બિશ્વાસ કે એસ ડી બર્મન જેવા સંગીતકારો ચોક્કસપણે એમ માનતા કે ગમે તે ગીત મન્ના ડેને આપો, તો  પણ મન્ના ડે એ સહજતાથી ગાઈ બતાવશે. એટલું જ નહીં પણ એમના એ સમયના અન્ય ગાયકો જે કંઈ ગાઈ શકે તે મન્ના ડે તો ગાઈ જ શકે, પરંતુ મન્ના ડે જે ગાય, અને જે રીતે ગાય, તે બધા ન કરી શકે, એવી પણ માન્યતા બહુ વ્યાપક હતી.

'૪૦ના દાયકાના અંત સુધીમાં મન્ના ડે ભક્તિ ગીતો કે પ્રેરણાભાવનાં ગીતો ઉપરાંત રોમેન્ટીક ગીતોનાં ક્ષેત્રમાં પણ પોતાનું સ્થાન બનાવી ચુક્યા હતા. આ પરિસ્થિતિને વધારે મજબૂત કરવામાં શંકર જયકિશને મન્નાડેના સ્વરમાં રજુ કરેલ ૧૯૫૧ અને ૧૯૫૩નાં ગીતોની ભૂમિકા પણ અદકેરી રહી. મન્નાડેના રોમેન્ટીક, શાસ્ત્રીય ગીતોની સાથે કવ્વાલી, પાશ્ચાત્ય ઢાળનાં કે હશીમજાકનાં લોકપ્રિય ગીતો તો ફિલ્મ સંગીત ચાહકોની દરેક પેઢીને મનમોહિત કરતાં જ રહ્યાં છે. પરંતુ મન્ના ડેનાં જે ગીતોને લોકપ્રિયતા ન મળી, તે ગીતોમાં પણ મન્ના ડેના સ્વરે જીવન રેડ્યું છે અને તે ગીતોને પણ કાલાતીત કરેલ છે.

મન્ના ડેના જન્મમહિનામાં તેમનાં આ ઓછાં સાંભળવા મળેલ, ઓછાં લોકપ્રિય થયેલ ગીતોની યાદને તાજી કરવાનો ઉપક્રમ આપણે ચલે જા રહેં હૈ લેખમાળામાં કરી રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધીમાં આપણે

૨૦૧૮માં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો,

૨૦૧૯માં તેમનાં ૧૯૪૭-૧૯૫૦નાં ગીતો

૨૦૨૦માં તેમનાં ૧૯૫૧-૧૯૫૩નાં ગીતો, અને,

૨૦૨૧માં તેમનાં ૧૯૫૪-૧૯૫૫નાં ગીતો

સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

પહેલાં આપણે એ વાતની જરૂર નોંધ લઈશું કે ૧૯૫૬નાં વર્ષમાં મન્ના ડેની કારકિર્દીના શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં ગણાય એવાં જા તો સે નહીં બોલું કન્હૈયા (પરિવાર- લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર – સંગીત:  સલીલ ચૌધરી); ચલે સિપાહી ધુલ ઉડાતે કહાં કિધર કોઈ ક્યા જાને  (રાજહઠ – ગીતકાર:: શૈલેન્દ્ર – સંગીત:: શંકર જયકિશન); નૈન મિલે ચૈન કહાં સાંવરે (બસંત બહાર - લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર – સંગીત: શંકર જયકિશન) જેવાં રોમેન્ટીક ગીતો, નિર્બલ સે લડાઈ બલવાનકી (તૂફાન ઔર દિયા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ – સંગીત: વસંત દેસાઈ) જેવાં પ્રેરણાત્મક બેકગ્રાઉન્ડ ગીત, કે ભય ભંજના વંદના સુન હમારી, સુર ના સજે ક્યા ગાઉં મૈં અને કેતકી ગુલાબ જુહી - ભીમસેન જોશી સાથે - (બસંત બહાર- ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર – સંગીત: શંકર જયકિશન) જેવાં શાસ્ત્રીય ગીતો પણ હતાં.

આજના આ મણકામાં આપણે વર્ષ  ૧૯૫૬ માટેનાં મન્ના ડેનાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને યાદ કરીશું.

જોડી મિલે ના મિલે શાદી રચાયે ચલે - ગૌરી પૂજા – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી – સંગીત: મન્ના ડે

એ સમયમાં પોતાના પિતાની લાજ રાખવા દીકરીઓએ પોતાની પસંદને બાજુએ કરીને જે પાનું પડ્યું તે ખુશી ખુશી નિભાવી લેવાનું રહેતું હતું તે ભાવ પણ અહીં આપણને સ્પર્શે છે.

કહ દો જી કહ દો છુપાઓ ન પ્યાર, કભી કભી આતી હૈ ઝુમતી બહાર - કિસ્મત કા ખેલ - લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: હસરત જયપુરી – સંગીત: શંકર જયકિશન

શંકર જયકિશનનો મન્ના ડેના સ્વર માટેનો ખાસ ભાવ આ એક્દમ ભાવવાહી રોમેન્ટીક ગીત માટેની પસંદ દ્વારા છતો થઈ રહે છે. '૫૦ના દાયકાનાં હવે પછીનાં વર્ષોમાં નવા ઉભરતા અભિનેતાઓ માટે મન્ના ડેના સ્વરમાં રોમેન્ટીક ગીતો મુકવાનું ચલણ વધારે વ્યાપક બન્યું, તેમ છતાં જ્યારે એ અભિનેતાઓ સફળ થયા ત્યારે મન્ના ડે તેમનો પાર્શ્વસ્વર ન બની શક્યા એ પણ નસીબની બલિહારી છે.  

એ વર્ષોમાં શંકર  જયકિશન આટલી જીવંત ધડકનો ઝીલતાં, પ્રેમભીના ભાવનાં, રોમેન્ટીક ગીતો કેટલી આસાનીથી બનાવી લેતા હતા !

એક દિન તેરા ભી સવેરા આયેગા - સતી અનસુયા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ – સંગીત: શિવરામ કૃષ્ણ

ફિલ્મના પર્દા પર અદાકાર સામાજિક કે અંગત મુશ્કેલીઓથી હતાશ થઈ ચુકેલ હોય ત્યારે તેની હતાશાને ખંખેરી કાઢવા માટે બેકગ્રાઉન્ડમાંથી સંભળાતાં પ્રેરણાત્મક ગીતનો આ પ્રકાર મન્ના ડે, અથવા તો મોહમમ્દ રફી, ને ફાળે જ હોય, માત્ર બન્નેની અદાયગીની શૈલી અલગ હોય.

વો દેખો ઉધર ચાંદ નિકલા ગગનમેં, ઈધર આ ગયી ચાંદની મુસ્કરાતી - રૂપ કુમારી - ગીતા દત્ત સાથે – ગીતકાર: બી ડી શર્મા – સંગીત: એસ એન ત્રિપાઠી

હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં ઘણાં પ્રતિભાશાળી કલાકારોને ભાગે બી કે સી ગ્રેડની ફિલ્મો જ આવતી રહી છે. એસ એન ત્રિપાઠી પણ આવા જ એક અનેક કૌશલ્યો ધરાવતા કલાકાર હતા. આ યુગલ ગીત તેમની પ્રતિભા શક્તિનો સંગીતમય નમૂનો કહી શકાય તેમ છે.

આડવાત: યુટ્યુબ પરના જાણકાર શ્રોતાએ આ ગીતની કોમેન્ટમાં જણાવ્યું છે કે આ જ ધુન ફરી એક વાર એસ એન ત્રિપાઠીએ નિગાહોંમેં તુમ હો (જાદુ નગરી - લતા મંગેશકર સાથે - ગીતકાર હસરત જયપુરી) માટે પ્રયોગ કરી છે.

ખેલ ખિલાડી જિસસે ન ખેલ અપની જાનસે - બાદશાહ સલામત – ગીતકાર: વિનય કુમાર- સંગીત: બુલો સી રાની

ગીતના બોલ પરથી તો એવું જણાય છે કે આ ગીત કોઈ 'ફકીર' પર્દા પર ગાતા હશે આ પ્રકારનાં ગીતો ગાવાની મન્ના ડેની પોતાની આગવી શૈલી હતી.

છોડ ભી દે આકાશ સિંગાસન, ફિર ધરતી પર આ જા રે - ૨૬ જાન્યુઆરી – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર ક્રુષ્ણ – સંગીત: સી રામચંદ્ર

ગીતના બોલ પરથી આ પણ પ્રેરણાત્મક ગીત છે તેટલું જણાય છે, પણ ગીત કે ફિલ્મ વિશે મારી પાસે અન્ય કોઈ માહિતી નથી.

આજ કી બાતેં રાજા ભુલ મત જૈયો જી…..હમ તો નહીં ભૂલે તુમ ના ભૂલ જૈયો - ઢોલા મારૂ - આશા ભોસલે સાથે – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ – સંગીત: એસ કે પાલ

રાજસ્થાની લોક ગીતોની શૈલીમાં સંગીતબધ્ધ થયેલ આ સરળ ગીતને આશા ભોસલે અને મન્ના ડે પુરતું રસપ્રચુર બનાવી લે છે.

બહતા પાની બહતા જાય રાહ તકે ન તેરી, એજી સમય કા હાલ હૈ ન કર દેર ઘનેરી - ઢાકે કી મલમલ - આશા ભોસલે અને કિશોર કુમાર  સાથે – ગીતકાર: ડી એન મધોક – સંગીત: રોબિન બેનર્જી

આ ફિલ્મના બીજાં બધાં ગીત ઓ પી નય્યરે સંગીતબધ્ધ કરેલ છે.  ગીતની સીચ્યુએશનનો  સંબંધ નાવ પર ગવાતાં ગીત સાથે હશે એટલે રોબિન બેનર્જીને પસંદ કર્યા હશે કે જેથી બંગાળી લોક ધુનના સહજ આધાર પર ગીતની રચના થઈ શકે? ગીતમાં પ્રયોજાયેલ વિવિધ લય ગીતને અનોખી ભાતમાં રજુ કરે છે.

મુડકર ભી ન દેખ સુહાગન મહલોંકી યે શાન,ઈસ દુનિયામેં અબ તેરા બસ પતી હી ભગવાન…. ઉધર ચલી જા જાનકી જીધર ચલે તેરે રામ - દેવતા – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ – સંગીત: સી રામચંદ્ર

ફિલ્મોમાં જે વાત સંવાદોથી સમજાવી શકાય તેમ ન હોય તેને બેક્ગ્રાઉન્ડ ગીતની મદદથી શ્રોતાને સમજાવી દેવાની આ પ્રથા પણ બહુ મહત્ત્વની ગણાતી હતી.

નિયતિએ જે અને જેવા પતિ સાથે લગ્નબંધન સર્જ્યું તે હવે સ્વીકારી લેવું  તે એક સમયની રાજકુમારી માટે કેટલું દુષ્કર હશે તેમ છતાં એક આદર્શ પતિવ્રતા નારી તરીકે તે સંજોગની સાથે કેમ  કામ પાર પાડે છે તેવી વાર્તાને આ ગીત દ્વારા સમજાવાઈ છે. (જોકે, આજના સમયમાં તો આ વાત કેમે કરતાં ગળે ન જ ઉતરે!)

૧૯૫૬નાં વર્ષ માટે મન્ના ડેએ ગાયેલાં પણ ઓછાં સાભળવા મળતાં આટલાં ગીતો ઉપરાંત https://mannadey.weebly.com/  અને http://www.mannadey.in/  પર લાલ-એ-યમન, કર ભલા, જંગલ ક્વીન, ઈન્દ્રલીલા, ગ્રાંડ હોટેલ, ઝરીના, સુદર્શન ચક્ર, સ્કાઉટ કેમ્પ, સતી નાગકન્યા, રાજરાણી મીરા, અયોધ્યાપતિ, અનુરાગ અને દયાર-એ-હબીબ જેવી બીજી ફિલ્મોમાં પણ મન્ના ડેનાં એક એક ગીતોનો ઉલ્લેખ છે. પરંતુ એ ફિલ્મોની ઘોર નિષ્ફળતાને કારણે આ ગીતો પણ નામશેષ થઈ ગયાં હશે તેમ માની શકાય. સંખ્યાત્મક રીતે થયેલાં નુકસાન કરતાં મન્ના ડેનાં ગીતોનાં વૈવિધ્યનાં ગુણાત્મક સ્તરે જે નુકસાન થયું હશે તે કળી શકાય તેમ નથી.

આટલી સખેદ નોંધ સાથે આજના આ મણકાને અહીં પુરો કરીએ અને હવે પછીનાં વર્ષોનાં ભાવિમાં શું સમાયું હશે તેની રાહ જોઈએ.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : મે, ૨૦૨૧

 મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… - ૧૯૫૪ -૧૯૫૫

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩) ના નામે બધી ભાષાઓમાં તેમણે ગાયેલાં ગીતો મળીને ૪,૦૦૦ જેટલાં ગીતો બોલે છે. તેઓ ભલે શાસ્ત્રીય ગીતોના આગવા ગાયક ગણાતા હતા, પણ તેમણે તેમના સમયના લગભગ બધા જ અભિનેતાઓ માટે ગાયેલાં અઢળક રોમેન્ટિક ગીતો આજે પણ લોકજીભે રમે છે. જોકે નસીબની દેવીના ચોપડે તો તેમનું નામ 'શ્રેષ્ઠ બીજો' તરીકે જ ચડ્યું. હિંદી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં તેમણે એટલી હદે નિષ્ણાત ગણાતા હતા કે તેમની સાથે કામ કરવામાં ભલભલાને પોતાની જ ઉણપો  દેખાતી. એટલે નાછૂટકે જ મન્ના ડેને બોલાવવા એવી એક માન્યતા પણ પ્રસરેલી જણાતી. આમ ગાયકીની તેમની આગવી શૈલીએ જ જાણે તેમને એક ચોકઠામાં કેદ કરી નાખ્યા.

વર્ષ ૨૦૧૮થી આપણે મન્નાડેનાં ઓછાં જાણીતાં કહી શકાય તેવાં ગીતોને યાદ કરવાનો ઉપક્રમ, ચલે જા રહેં હૈ… , તેમના જન્મના મે મહિનાના આપણા આ મંચના અંકમાં કરવાનું શરૂ કરેલ છે.

૨૦૧૮માં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો, અને,

૨૦૧૯માં તેમનાં ૧૯૪૭-૧૯૫૦નાં ગીતો

૨૦૨૦માં તેમનાં ૧૯૫૧-૧૯૩નાં ગીતો

આપણે સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

આજના અંકમાં આપણે મન્ના ડે એ વર્ષ ૧૯૫૪ અને ૧૯૫૫માં ગાયેલાં, પણ ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને યાદ કરીશું. અહીં આપણે આ વર્ષોમાં તેમણે ગાયેલાં ધાર્મિક ફિલ્મોનાં ગીતોને ચાહી કરીને ગણતરીમાં નથી લીધાં.

૧૯૫૧માં 'આવારા' અને ૧૯૫૩ માં 'બુટ પોલિશ' કે 'દો બીઘા જ઼મીન'નાં મન્ના ડે એ ગાયેલાં ગીતો અલગ કેડીનાં હતાં પણ લોકપ્રિય બહુ  જ થયાં હતાં. આવી સફળતાઓને કારણે તેમના ભાગે ૧૯૫૪માં પણ હજુ બીન-રોમેન્ટીક ગીતો આવતાં રહ્યાં જણાય છે.

શામ-ઓ-સહર હૈ સહર હી સહર - ડંકા (૧૯૫૪) - આશા ભોસલે અને કોરસ સાથે – સંગીતકાર: અઝિઝ હિન્દી – ગીતકાર: આરશી અજમેરી

મન્ના ડેના ચોકઠાંને વધારે દૃઢ કરતાં એક વધારે  ગીત પ્રકાર - પ્રેરણાત્મક ગીતો-નું આ ગીત છે.

ઝીની ઝીની રે ભીની ચદરીયા - મહાત્મા કબીર (૧૯૫૪) – સંગીતકાર: અનિલ બિશ્વાસ – ગીતકાર: કબીર (લોક ગીત)

પરંપરાગત આ લોક ભજનને અનિલ બિશ્વાસનાં સંગીતનો આગવો સ્પર્શ  સાંપડ્યો છે.

સંગીત હી શક્તિ ઈશ્વર કી…. ભગત કે બસમેં હૈ ભગવાન માંગો મિલેગા સબકો દાન - શબાબ (૧૯૫૪) – સંગીતકાર: નૌશાદ – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

છે તો આપણ એક ભજન  જ જેને નૌશાદે અર્ધશાસ્ત્રીય ધુનમાં રચ્યું છે. મન્ના ડેનો જવલ્લે જ ઉપયોગ કરનારા નૌશાદે પણ આ પ્રકારનાં ગીત માટે મન્ના ડેની જ પસંદગી કરી એ જ બાબત સરવાળે મન્ના ડેને કેદ કરતાં ચોકઠાંને વધુ મજબુત કરવામાં કારણભૂત બનતી ગઈ હશે !!

જાતી જાતી હૈ …. આજ નૈયા મેરી …. નીલા હૈ આકાશ ધરતી હરી - બાદબાન (૧૯૫૪) – સંગીતકાર: તિમીર બરન, એસ કે પાલ – ગીતકાર: ઉદ્ધવ કુમાર

છે તો આ પણ પ્રેરણાત્મક ગીત , પરંતુ ફિલ્માં મન્નાડે અને આશા ભોસલેનું, બહુ લાક્ષણીક શૈલીમાં રચાયેલું, અન્ય યુગલ ગીત  - જય દેવા હો - પરંપરાગત ભજન છે તેથી બંગાળી લોક સંગીત પર રચાયેલ આ ગીત પર પસંદગી ઉતારી છે.

યે જગ રૈનબસેરા બંદે, ના તેરા ના મેરા - ઈલ્ઝામ (૧૯૫૪) સંગીતકાર: મદન મોહન – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

મદન મોહનની કારકિર્દીની શરૂઆતની આ ફિલ્મ છે.

રસ્તા પર એક ગાયક ગીત ગાતો નીકળે છે જે અવાજ સાંભળીને મીના કુમારી તેની પાછળ બાવરી બાવરી દોડે છે.

આમ મદન મોહન જેવા નવપ્રવશેકને પણ આ પ્રકારનાં 'આગવાં' ગીત માટે મન્ના  ડે તરફ ઢળવાનો રસ્તો જ પસંદ પડ્યો હશે !

૧૯૫૫માં શંકર જયકિશને મન્ના ડે ને બે 'સુપર હિટ' ફિલ્મો આપી. દિલ કા હાલ સુને દિલવાલા અને પ્યાર હુઆ ઈકરાર હુઆ બન્ને અલગ અલગ જ પ્રકારનાં ગીતો હતાં, તો વળી મુડ મુડ કે ન દેખ ની તો જમાવટ  હજુ વધારે અલગ હતી. દરેક ગીતમાં મન્ના ડે રાજ કપૂરના પાર્શ્વ સ્વર તરીકે એટલા બધા બંધબેસતા જણાયા કે આ ગીતો આજે પણ એટલી જ લોકચાહના મેળવે છે.  તૂ પ્યાર કા સાગર હૈ આમ તો એક ભજન જ ગણાય, પણ શંકર જયકિશનની આગવી બાંધણીને કારણે ઘણું અલગ જણાય છે.

આટઆટલી સફળતા છતાં પણ નસીબની દેવી માટે મન્ના ડે 'ખુબ સારા જરૂર પણ નંબર બીજો' જ રહ્યા.

મુરલી મનોહર ક્રિશ્ન કન્હૈયા, જમુના કે તટ પર વિરાજે હૈ … - ઝનક ઝનક પાયલ બાજે (૧૯૫૫) ઉસ્તાદ અમીર ખાં સાહેબ અને લતા મંગેશકર સાથે  - સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ – ગીતકાર : દિવાન શરાર

વસંત દેસાઈ મન્ના ડેના સ્વરનો બહુ જ વ્યાપક પ્રકારનાં ગીતો માટે પ્રયોજતા હતા. પ્રસ્તુત ગીતમાં મન્ના ડેનો પ્રવેશ અમીર ખાં સાહેબની જમાવટ ભરી રજૂઆત પછી ‘મુઝે ગોપગોપાલા કહતે હૈ’ થી બહુ જ નજ઼ાકતથી થાય છે.

આ ફિલ્મમાં મન્ના ડેને ફાળે અન્ય શાસ્ત્રીય / અર્ધશાસ્ત્રીય ગીતો પણ આવ્યાં છે. તે પૈકી મેરે અય દિલ બતા નો ઝ્કાવ વિરહ તરફ છે, તો ગુરુર બ્રહ્મા...ઋત બસંત આયી બન-બન ઉપવન ઋતુને રાગ સાથે સાંકળતી રાગમાળા છે.

ફિલ્મનું સંગીત અને મન્ના ડેનાં આ ગીતો  ખુબ જ લોકપ્રિય જરૂર થયાં, પણ ફિલ્મની પોતાની જ આગવી સફળતાને કારણે સંગીતની ભૂમિકા કંઈક એવી 'આવશ્યકપૂરક' જ ગણાઈ કે મન્ના ડે તો ઠીક વસંત દેસાઈને પણ તેનો બહુ  મોટો વાણિજ્યિક સફળતાનો કોઈ વધારાનો ફાયદો થયો એમ ન કહી શકાય.

ચલ ચલ પાની હમારી ઝિંદગાની, યે ચલ કે રૂકના જાને ના - અમાનત (૧૯૫૫) - આશા ભોસલે અને સાથીઓ સાથે – સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

અહીં પણ એલક વૃદ્ધ ભિક્ષુક અને તેમની મદદનીશ શચરી દ્વારા ગવાતુ, અન્ય પાત્રના ભાવને  / સંદેશને વ્યક્ત કરતું, ચેત રે મુરખ ચેત રે, અવસર બીતા જાય રે ….રે મુરખ તૂ ક્યા જાને (આશા ભોસલે સાથે)ને ગણતરીમાં લેવાને બદલે ગામડામાં પાણી ભરવાની પ્રવૃતિને રૂપક તરીકે દર્શાવતું આ યુગલ ગીત લીધું છે.

મન્ના ડે @૧.૪૦ એ આલાપ સાથે તેમની આગવી શૈલીમાં પ્રવેશે છે પછીના અંતરામાં ગામના એક લુહાર વતી અંતરો ગાય છે.

આન મિલો આન મિલો શામ સાવરે - દેવદાસ (૧૯૫૫) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: સચિન દેવ બર્મન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

અહીં બંગાળી લોક સંગીતની બાઉલ શૈલીમાં રચાયેલાં ગીતમાં એક સાધુ અને તેમનાં સહચરી શિષ્યા નાની પારોના મનના ભાવને વ્યક્ત કરી જાય છે.

સાજનકી હો ગયી ગૌરી - દેવદાસ (૧૯૫૫) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: સચિન દેવ બર્મન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

પારો હવે મોટી થઈ ગયેલ છે. ઉપરનાં ગીતનાં જ સાધુ અને તેનાં શિષ્યા ફરીથી આવી ચડે છે અને ફરી એક વાર પારોના મનના ભાવને વ્યક્ત કરે છે.

ગીતની શૈલી બાઉલ શૈલી પર જ આધારિત રહેવા દેવાઈ છે પણ બન્ને ગાયકોની ભાવવ્યક્તિમાં સૂક્ષ્મ ફેરફાર નોંધપાત્ર બની રહે છે.

હોશ મેં આ ઓ મુરખ બંદે - કુંદન (૧૯૫૫) – સંગીતકાર: ગુલામ મોહમ્મદ – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

મૂળતઃ પશ્વાદમાં ગવાતાં આ ગીતમાં સંદેશ તો ફિલ્મનાં પરદા પર દેખાતાં પાત્ર માટે જ છે. મન્ના ડેનો બહુ ઉપયોગ ન કરનારા ગુલામ મોહમ્મદ માટે આ પ્રકારનાં 'ખાસ' ગીત માટે મન્ના ડે જ હાથવાટકો બની રહેતા જણાય છે !

હા, મૈં લંકા નરેશ… મેરે દસ હૈ શિશ - ઈન્સાનિયત (૧૯૫૫) - મોહમ્મદ રફી સાથે – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

અહીં ફરી કે વાર મન્ના ડે ના ભાગે ગૌણ પાત્ર માટે પાર્શ્વ સ્વર આપવાનું આવ્યું છે. આ નૃત્ય નાટકમાં પરદા પર સાચા રાવણ માટે મન્ના ડે ગાય છે જ્યારે પરદા પર ભુલથી ઘુસી આવેલ આગા માટે મોહમ્મદ રફીનો સ્વર લેવાયો છે.

નૈનોમેં નીર લિયે, હૃદયમેં પીર લિયે - ઊંચી હવેલી (૧૯૫૫) – સંગીતકાર: શિવરામ કૃષ્ણ – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ -પણ બેકગ્રાઉન્ડ ગીત જ હશે તેમ માની કેમ કે આ ગીતની ડિજિટલ કડી મળી નથી શકી.

તે જ રીતે, ભારત માતા કે લાડલોમેં હોવે ન લડાઈ - તીન ભાઈ (૧૯૫૫)- લક્ષ્મીશંકર સાથે – સંગીતકાર: અરૂણ કુમાર – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ પણ એક રસપ્રદ બેકગ્રાઉન્ડ ગીત છે જે રામાયણની વાત પરથી બોધ આપતું ગીત છે.

આમ બીન-રોમેન્ટિક ગીતો ગાવાની નિયતિને મન્ના ડે એ પોતાની ગાયકી પર જરા પણ હાવી નથી થવા દીધી. તેમને ગમે તે ભાવનું ગીત આપો, તે ગીતના એ ભાવને બરાબર ન્યાય કરી જ શકતા રહ્યા છે. તેમની આ ગાયકીની આ બહુમુખી પ્રતિભાને શ્રેષ્ઠતા જ તેમની સફળતાની ચરમ સીમા આડે ગ્રહણ બની બેઠી છે.

મન્ના ડેના ચાહકો માટે આ ગીતોને યાદ કરવાં એક અનેરો અવસર છે તો અન્યો માટે મન્ના ડેનાં ગીતોના આ છુપા ખજાનાને માણવાની સોનેરી તક છે.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.