૧૯૪૯નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે : યુગલ ગીતો - પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો અને ત્રિપુટી/ત્રિપુટી+ગીતો

હિંદી ફિલ્મોમાં દરેક શક્ય સીચ્યુએશનને અનુરૂપ પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો પણ બનતાં જ રહ્યાં છે.સ્ત્રી-પુરુષ  યુગલ ગીતો જેટલી લોકપ્રિયતા તો અપેક્ષિત ન જ હોય, પણ સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતોના પ્રમાણમાં પણ મોટા ભાગે લોકપ્રિયતા ઓછી મળી હોવા છતાં પણ પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતોના પ્રકાર પર પ્રયોગો થતા જ રહ્યા છે.

૧૯૪૯નાં વર્ષમાં એક જ ફિલ્મમાં સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતનું બીજું પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીત વર્ઝન છે તે એક બહુ જવલ્લે થતો યોગાનુયોગ છે.

દુનિયાવાલો મુઝે બતાઓ ક્યા હૈ સચ્ચા પ્યાર - બાલમ - મોહમ્મદ રફી, એસ ડી બાતિશ - હુસ્નલાલ ભગતરામ - ક઼મર જલાલાબાદી 

આપણે આ ગીતનું લતા મંગેશકર+સુરૈયાનું વર્ઝન સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતોમાં સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

એ જ રીત એક જ જોડીનાં એક જ વર્ષમાં એકથી વધારે યુગલ ગીત હોય તેવું પણ માન ૧૯૪૯નાં વર્ષને ફાળે રહે છે.

હર ઐશ હૈ દુનિયામેં અમીરોંકી - કનીઝ - મોહમ્મદ રફી, એસ ડી બાતિશ - ગુલામ હૈદર - હસરત લખનવી

૧૯૪૯નું વર્ષ માત્ર આટલો જ રેકર્ડ  પોતાને અંકે કરીને સંતોષ માની લે તેમ નથી. આ વર્ષમાં મોહમ્મદ રફી અને મુકેશનાં પણ બે યુગલ ગીતો છે.

જલે જલનેવાલે હમકો જૈસે મોમબત્તી - ચિલ્મન - મોહમ્મદ રફી, મુકેશ - હનુમાન પ્રસાદ - પી એલ સંતોષી  

બાત તો કુછ ભી નહીં, દિલ હૈ કે ભર આયા - ઠેસ - મોહમ્મદ રફી, મુકેશ - સ્નેહલ (વી જી )ભાટકર - કિદાર શર્મા 

આ ઉપરાંત બીજાં પણ બે પુરુષ-પુરુષ ગીતો જોવા મળે છે જેની નેટપરથી સાભળવા મળી શકે તેવી વ્યવસ્થા નેટમિત્રો હજૂ સુધી કરી નથી શક્યા.

દિલકી બસ્તી અજીબ બસ્તી હૈ - ભૂલ ભૂલૈયા - એ આર ઓઝા, ભોલા - બુલો સી રાની - પંડિત ઈન્દ્ર

તેરી જુરુવા લગે ભોલી હો રાજા - શોહરત - મોહમ્મદ રફી, ખાન મસ્તાના - અઝીઝ (હિન્દવી) - ગુલશન જમાન

ત્રિપુટી/ત્રિપુટી+ગીતો

હિંદી ફિલ્મોમાં ત્રિપુટી કે ત્રિપુટી+ ગીતોનું પણ એક ચોક્કસ સ્થાન રહ્યું છે. આ પ્રકારનાં ગીતોમાંના બહુ મોટી સંખ્યામાં ગીતો ખાસ્સાં લોકપ્રિય પણ થતાં રહ્યાં છે. સંખ્યા અને લોકપ્રિયતા અમે બન્ને દૃષ્ટિએ ૧૯૪૯ પણ અપવાદ નથી.

છલ્લા દે તેરી નિશાની તેરી મહેરબાની - બાઝાર - મોહમ્મદ રફી, સતીશ બત્રા, શમશાદ બેગમ, - શ્યામ સુંદર - ક઼મર જલાલાબાદી 

શર્માને હસીનો કો આયા હૈ શબાબ ઉનકા - ભોલી - એસ ડી બાતિશ, ચંદુ શિવદાસાની, શમશાદ બેગમ - પંડિત ગોવીંદ રામ - ઈશ્વર ચંદ્ર કપૂર -

(ગીતની શ્રાવ્ય ડીજિટલ કૉપી નૅટ પર મળી નથી શકી.)

હસીનો કી અદાયે ભી... યે ભોલી સુરતવાલે - ચાર દિન - મોહમ્મદ રફી, એસ ડી બાતિશ, રાજકુમારી - શ્યામ સુંદર - શકીલ બદાયુની 

આ ગીતનું એક બીજું વર્ઝન ઇક઼બાલ, જોહરાબાઈ અંબાલેવાલી અને લતા મંગેશકરના સ્વરોમાં  પણ છે.

લારા લપ્પા લારા લપ્પા લાઈ રખવા - એક થી લડકી - મોહમ્મદ રફી, જી એમ દુર્રાની, લતા મંગેશકર - વિનોદ - અઝીઝ કશ્મીરી 

હમ ચલે દૂર હમ ચલે દૂર .. દિલ હુઆ ચૂર.. હૈયા હો - એક થી લડકી - મોહમ્મદ રફી, સતીશ બત્રા, લતા મંગેશકર , એક અજ્ઞાત ગાયક - વિનોદ - અઝીઝ કશ્મીરી 

નમસ્તેજી, નમસ્તેજી, હમારા તુમારા જીવન બીતે હંસતે હંસતે જી - નાચ - મોહમ્મદ રફી, જોહરાબાઈ અંબાલેવાલી, શમશાદ બેગમ - હુસ્નલાલ ભગતરામ – નઝીમ પાનીપતી  

લબ પે ફરીયાદ હૈ, દિલ બરબાદ હૈ - નાચ - મોહમ્મદ રફી, ગીતા રોય - લતા મંગેશકર - હુસ્નલાલ ભગતરામ – મુલ્કરાજ ભાકરી 

ક્યું કરતા મન જવાનીકા તુ એક બુલબુલા - નાચ - મોહમ્મદ રફી,ગીતા રોય, લતા મંગેશકર – હુસ્નલાલ ભગતરામ - મુલ્કરાજ ભાકરી 

નમસ્તે (૪) પહલે તો હો ગઈ નમસ્તે - પતંગા - ચીતળકર, મોહમ્મદ રફી, મોહનતારા, શમશાદ બેગમ - સી રામચંદ્ર - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ 

મેરે ઘર આગે હૈ દો દો ગલીયાં - રિમઝિમ - કિશોરકુમાર, મોહના, શમશાદ બેગમ - ખેમચંદ પ્રકાશ - પી એલ સંતોષી 

મેરે પાસ આઓ મેરે ભોલે સજન - રોશની - ચીતળકર, મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર, શમશાદ બેગમ - સી રામચંદ્ર – પી એલ સંતોષી 

કલીયોંમેં જવાની આયીં કલીયા લગી ફૂલને,ચીકબુમ ચીકબુમ, ચીકબુમ - રોશની - મોહમ્મદ રફી,ચીતળકર, શમશાદ બેગમ - સી રામચંદ્ર - પી એલ સંતોષી

હમ મસ્ત દિલોં કો લેકર ચલી મસ્તી મેં ચલી મોટર - સુનહરે દિન - ખાન મસ્તાના, જી એમ દુર્રાની, શમશાદ બેગમ, કલ્યાણી - જ્ઞાન દત્ત - શેખર એમ. એ.

૧૯૪૯નાં વર્ષનાં યુગલ ગીતોની સમૃધ્ધ અને (અહીં રજૂઆતની દૃષ્ટિએ)દીર્ઘ સફરનો અંત આવતા અંકે કરીશું

જાણીતાં ગીતોનાં ઓછાં જાણીતાં કળાકારો (૧૧)

૧૬-૪-૨૦૧૬ના મણકાથી શરૂ થયેલ જાણીતાં ગીતોને પરદા પર રજૂ કરતાં ઓછાં જાણીતા કળાકારોની ઓળખ સફર ૬-૫-૨૦૧૬ના અંક આગળ વધાર્યા પછી હરીશભાઈ રઘુવંશીએ ૪-૬-૨૦૧૬ના રોજ આપણે માત્ર મુકેશના સ્વરમાં જ ગવાયેલાં ગીતોને રજૂ કરનારા કળાકારોનો પરિચય કરાવ્યો. એ જ દિશામાં ૧૬-૭-૨૦૧૬ અને ૬-૮-૨૦૧૬ના રોજ આપણે મન્ના ડે અને તે પછી જ ૩-૯-૨૦૧૬ અને ૧-૧૦-૨૦૧૬ ના રોજ મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં વિશિષ્ટ ગીતોને સાંભળ્યાં જેને રજૂ કરનાર કળાકારો બહુ જાણીતા નથી થયા. ૫-૧૧ અને ૩-૧૨-૨૦૧૬ના અંકોમાં આપણે નૃત્ય ગીતોને પરદા પર ભજવતાં નામી અનામી કળાકારોની વાત કરી હતી. તે પછીની કડીમાં, ૭-૧-૨૦૧૭ના રોજ, આપણે પાર્શ્વગાયકને જ પરદા પર ગીત ભજવતાં જોયાં.

હિંદી ફિલ્મોમાં પ્લેબેક ગાયનની પ્રથા પ્રસ્થાપિત થઈ ગયા પછી ફિલ્મોમાં ગીતોની સીચ્યુએશન માટે દિગ્દર્શકોને વિવિધ વિકલ્પો શક્ય બનવા લાગ્યા કારણકે હવે તેમણે પરદા પર અભિનય કરનાર અદાકારનાં ગાયન કૌશલ્યને ગણતરીમાં લેવાની જરૂર નહોતી.જો કે મોટા ભાગનાં ગીતો જાણીતા ચહેરા પર જ ફિલ્માવવામાં વાણિજ્યિક સફળતાની સલામતી જોવામાં આવતી. આ કારણે '૫૦ના દાયકાથી લતા મંગેશકરના ભાગે સામાન્યતઃ મુખ્ય અભિનેત્રીઓમાટે જ ગીતો ગાવાનું રહેતું. તેમના સમયમાં ગીતા દત્ત પણ મુખ્ય નાયિકાઓ માટે ગીતો ગાતાં. આશા ભોસલેએ પણ ઘણી વાર મુખ્ય નાયિકાઓ માટે જ ગીતો ગાયાં છે. નૂત્ય ગીતો કે કવ્વાલીઓ જેવાં ખાસ પ્રસંગોનાં ગાયન પ્રકારોને બાદ કરતાં આ પાર્શ્વગાયિકાઓએ પણ પ્રસંગોપાત ઓછી જાણીતી અભિનેત્રીઓ માટે પણ ફિલ્મનાં કથાનકમાં મહત્ત્વનાં હોય તેવાં ગીતો ગાયાં છે. આજે આ પ્રકારનાં કેટલાંક ગીતો સાંભળીશું.

હવા મેં ઉડતા જાયે મેરા લાલ દુપટ્ટા મલમલકા હો જી - બરસાત (૧૯૪૯) – ગાયક: લતા મંગેશકર – સંગીત: શકર જયકિશન – ગીતકાર: રમેશ શાસ્ત્રી
રાજ કપૂર એક એવા દિગ્દર્શકોમાંના હતા જે ગીતની સીચ્યુએશનને મહત્ત્વ આપતા અને તે મુજબ પરદા પર બહુ ઓછાં જાણીતાં કલાકારને ભાગે એ ગીત ગાવાનું આવે તો તેને પણ એ મહત્ત્વ મુજબનો ફૂટેજ જરૂરથી આપતા. આ ગીત રેકર્ડ થયું ત્યારે લતા મંગેશકરનું હિંદી ફિલ્મોનાં એકમેવએક પાર્શ્વગાયિકા તરીકેનું ટોચનું સ્થાન હજૂ પ્રસ્થાપિત થવું બાકી હતું. એટલે આર. કે.ની પછીની ફિલ્મોમાં આ પ્રકારની સીચ્યુએશનમાં આવાં ગીતો લતા મંગેશકર સિવાયનાં ગાયકો એ ગાયાં, પણ તેથી એ ગીતોનાં મહત્ત્વ અને લોકપ્રિયતા પર અસર નથી પડી.

ગુરુ દત્ત પણ એવા જ એક દિગ્દર્શક હતા જે ગીતની સીચ્યુએશન મુજબ ગીતનું ફિલ્માંક્ન કરવાને મહત્ત્વ આપતા હતા. આ ગીતોમાં ઘણી વખત પરદા પર ભજવતાં કળાકાર બહુ જાણીતાં ન હોય, પણ તેમને ગીતમાં ઉચિત મહત્ત્વ મળતું. ગુરુ દત્તની ફિલ્મોનાં એવાં કેટલાંક ગીતો સાંભળીએ -

કભી આર પાર લાગા તીરે નઝર.. સૈયાં ઘાયલ રે કિયા તુને મેરા જિગર - આર પાર (૧૯૫૪) – ગાયક: શમશાદ બેગમ – સંગીત: ઓ પી નય્યર – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
આ ગીત પરદા પર ગાયું એ કુમકુમનું હિંદી ફિલ્મ જગતમાં આ નામથી પર પદાર્પણ હતું. જે પછીથી તેમની કારકીર્દી ઘણા ચડાવઉતાર સાથે આગળ વધીઅને તેમણે પોતાનું એક આગવું સ્થાન બનાવ્યું હતું.

પૂરક વાતઃ
શિશિર કુમાર વર્માએ કુમકુમનો તાજેતરનાં વર્ષોમાં લીધેલો ઇન્ટરવ્યુ ‘Diya Na Bujhe Ri Aaj Hamara’ – Kumkum’ પર વાંચી શકાશે. તેમાં આ ગીત કુમકુમ પર કેવા સંજોગોમાં ફિલ્માવાયું હતું તે પણ જાણવા મળે છે.

અબ તો જી હોને લગા કિસીકી સુરતકા સામના - મિ. એન્ડ મિસીસ ૫૫ (૧૯૫૫) - ગાયક શમશાદ બેગમ - સંગીત ઓ પી નય્યર ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

પરદા પર રજૂ કરનાર આ કલાકાર કદાચ તેમણે મુગલ-એ-આઝમમાં અનારકલી (મધુબાલા)ની બહેન તરીકે વધારે જાણીતાં થયાં છે.

 
નીલે આસમાની બુજો તો યે નૈના કિસકે લિયે હૈ - મિ. એન્ડ. મિસીસ ૫૫ (૧૯૫૫) – ગાયક: ગીતા દત્ત – સંગીત: ઓ પી નય્યર – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
અહીં પણ કેમેરા પરદા પર ગીત ગાઈ રહેલ અભિનેત્રીની આંખના ઈશારાથી હીરોઈન (મધુબાલા)ની આંખો વડે હીરો (ગુરુ દત્ત) પર થઈ રહેલા જાદુ તરફ આપણું ધ્યાન ખેંચે છે.

આજ સજન મોહે અંગ લગા લે જનમ સફલ હો જાય - પ્યાસા (૧૯૫૭) – ગાયક: ગીતા દત્ત – સંગીત: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી
આ ગીતનાં કેન્દ્રમાં આમ તો ફિલ્મની વાર્તાની મુખ્ય ધારાને મદદરૂપ થતાં પાત્ર ગુલાબોની ભૂમિકામાં વહીદા રહેમાન છે, પરંતુ ગીત પૂરતું પરદા પર ગઈ રહેલ અભિનેત્રીની અદાકારીને જે મહત્ત્વ આપાયું છે તેને કારણે ગીતનું ફિલ્માંકન ગીત જેટલું જ ધ્યાનાકર્ષક બની રહ્યું છે.

હવે થોડાં એવાં ગીતો જોઈએ જેમાં ગીતને પરદા પર ભજવનાર અભિનેત્રી અનજાન હતી અને ગીત સદાબહાર થવા છતાં અનજાન જ રહી...

તુમ જિયો હઝારોં સાલ કે સાલકે દિન હો પચાસ હજાર - સુજાતા (૧૯૫૬)- ગાયક: આશા ભોસલે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
ગીતનું કેન્દ્ર જેમનો જન્મ દિવસ જોરશોરથી ઉજવાઈ રહ્યો છે તે, શશીકલા, છે.

ઓ પંછી પ્યારે સાંઝ સતારે બોલે તો કૌનસી બોલી - બંદિની (૧૯૬૩) – ગાયક: આશા ભોસલે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

અબકે બરસ ભેજ ભૈયાકો બાબુલ સાવનમેં લીજો બુલાય રે - બંદિની (૧૯૬૩) – ગાયક: આશા ભોસલે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર
ફિલ્મનાં નયિકા માટેનાં ગીત તો લતા મંગેશકરને ફાળે જાય એ વણલખ્યા નિયમ મુજબ 'બંદીની'નાં એ ગીતો લતા મંગેશકરે ગાયાં. પરંતુ બિમલ રોય જેવા દિગ્દર્શકને માટે આવી વાર્તામાં અન્ય પાત્રો માટે પણ શીર્ષ ગીતોથી ઓછાં ગીત તો ચાલે નહીં. આમ આપણને આશા ભોસલેનાં બહુ વિરલ કહી શકાય તેવાં ગીતો સાંભળવા મળ્યાં.

ધીરે ધીરે મચલ અય દિલ-એ-બેક઼રાર કોઈ આતા હૈ - અનુપમા (૧૯૬૬) – ગાયક: લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: હેમંત કુમાર –ગીતકાર: કૈફી આઝમી
ફિલ્મ જગતમાં નસીબ કોના ખોળામાં શું નાખશે (કે નહીં નાખે) તે તો હંમેશાં અકળ જ રહ્યું છે. પ્રાણ થવા માગતા હતા હીરો પણ ફિલ્મ જગતે તેમને સૌથી વધારે સફળ વિલન બનાવ્યા. હેલન જેવી કેટલીક વ્યક્તિઓ એવી હોય છે કે જેમને સહાયક અભિનયની એટલી લાંબી ઈનિંગ્સ રમવા મળે કે તેમાં પણ તેમનું સ્થાન એક ચોક્કસ ચોખઠામાં નક્કી થઈ ગયું હોય. પરદા પર આ ગીત ગાઈ રહેલ અભિનેત્રીને મેરે હઝૂર, આદમી ઔર ઈન્સાન, સાત હિન્દુસ્તાની જેવી ફિલ્મોમાં પણ નાનીમોટી ભૂમિકાઓ મળી છે.આ ફિલ્મમાં તો હૃષિકેશ મુખર્જી જેવા બહુ આગવી સૂઝવાળા દિગ્દર્શકે તેમને ફિલ્મનાં એક બહુ જ સફળ ગીતમાં બહુ મહત્વની ભૂમિકા પણ આપી. પણ નસીબનો દરવાજો ન ખૂલ્યો તે ન જ ખૂલ્યો.

હમને દેખી હૈ ઉન આંખોંકી મહેકતી ખુશ્બુ,હાથ સે છૂ કે ઈસે રીશ્તોંકા નામ ન દો -ખામોશી (૧૯૬૯) – ગાયક: લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: હેમંત કુમાર – ગીતકાર: ગુલઝાર
આ ગીતને પરદા પર રજૂ કરતી અભિનેત્રીનું પાત્ર ફિલ્મમાં ખાસ મહત્ત્વ ધરાવે છે, તેથી તેમને ફાળે આ ગીત પણ આવ્યું છે.

હમ થે જિનકે સહારે વો ન હુએ હમારે ડુબી જબથી નૈયા સામને થે કિનારે - સફર (૧૯૭૦) – ગાયક: લતા મંગેશકર – સંગીત: કલ્યાણજી આણંદજી – ગીતકાર: ઈન્દીવર
રેડીયો માટે રેકર્ડ થઈ રહ્યૂં એવા પ્રકારનું ગીત જેમાં ફિલ્મનાં મુખ્ય પાત્રોનાં મનની વાત રેડીયો પરનાં ગીતના ભાવમાં ઝીલાય છે.

ધરતી અંબર નીંદ સે જાગે દેખો અપને આંગનમેં - ચૈતાલી (૧૯૭૫) – ગાયક: લતા મંગેશકર, મન્ના ડે – સંગીત: લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ ગીતકાર: આનંદ બક્ષી
આ ફિલ્મનાં મુખ્ય કલાકારો તો ધર્મેન્દ્ર અને સાયરાબાનુ હતાં પરદા પર લતા મંગેશકરના સ્વરને અભિનિત કલાકારને આ પછીથી થોડી વધારે ફિલ્મોમાં પણ સહાયક અભિનેત્રીઓના નાના મોટા રોલ મળતા રહ્યા, પરંતુ પોતાનું એક સ્થાન નક્કી કરવાની બાબતે આ કલાકાર પણ સફળ નથી રહી શક્યાં.

આજના અંકની શરૂઆતમાં આપણે કુમકુમની વાત કરી જેમણે પહેલું પગલું એક ગીત પૂરતી જ જેમને ભૂમિકા આપવામાં આવી હતી તેવાં કલાકાર તરીકે કર્યા બાદ પોતાનું એક આગવું સ્થાન બનાવ્યુ. એવી જ બીજાં એક કલાકારની કારકીર્દીનાં શરૂઆતનાં બે ગીત સાંભળીએ.

પંખ હોતી તો ઉડ આતીરે રસિયા હો જાલમા તૂઝે દિલકા દાગ દીખલાતી રે - સેહરા (૧૯૬૩) - ગાયક: લતા મંગેશકર- સંગીત: રામલાલ – ગીતકાર: હસરત જયપુરી
આ ગીત ફિલ્માવાયું તો છે ફિલ્મનાં નાયિકા સંધ્યા પર, પણ આપણા વિષયને અનુરૂપ આપણે ધ્યાન આપીશું તેમનાં સહકાલાર પર. પ્રસ્તુત ગીતમાં તો આ કલાકારને માત્ર મુખ્ય નાયિકાની સહિયર તરીકે હાજીહા કરવાની ભૂમિકા જ મળી છે.

અબ દેર હો ગયી વલ્લાહ તૂ છોડ મેરા પલ્લા - રૂસ્તમ સોહરાબ (૧૯૬૩) - ગાયક આશા ભોસલે – સંગીતકાર: સજ્જાદ હુસૈન – ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી
માત્ર 'સહિયર'ની ભૂમિકામાંથી એક ગીત ગાવા મળવા સુધીની બઢતી પહેલાં વર્ષે જ થી ચૂકી છે આ કલાકારની, અને તે પણ પ્રેમનાથ જેવા સિનીયર કલાકાર સાથે.નાની નાની ભૂમિકાઓ કરનાર કલાકાર આગળ જતાં પ્રથમ હરોળનું સ્થાન મેળવી શકે એવા ગણ્યાગાંઠ્યા અપવાદોમાં આ સહકલાકારનું નામ બહુમાનથી લેવાય છે.આપણા હરીભાઈ જરીવાલા - સંજીવ કુમાર - પણ એવા જ એક કલાકાર હતા. આ બન્ને કલાકરોએ (અલગ અલગ) બહુ બધી ‘બી’ અને ‘સી’ કક્ષાની ફિલ્મોમાં કામ કર્યું અને તેમને બન્નેને મુખ્ય ભૂમિકાઓમાં ચમકાવતી એક ફિલ્મ - ખિલૌના (૧૯૭૦) - બન્નેનાં નસીબના દરવાજાઓ ખોલી નાખનાર ચાવી બની હતી તે પણ એક બહુ નોંધપાત્ર યોગાનુયોગ છે.

આજના અંકના અંતમાં એક ખાસ ગીત ...

લડી રે લડી તુઝ સે આંખ જો લડી - શોલા ઔર શબનમ (૧૯૬૧) - ગાયક જગજિત કૌર - સંગીત ખય્યામ - ગીતકાર પ્રેમ ધવન

પરદા પર આ ગીત જેમણે ગાયું છે તે કલાકાર આપણાં ગુજરાતી અભિનેત્રી છે અને આ ફિલ્મથી તેમણે હિંદી ફિલ્મોમાં પદાર્પણ કર્યું હતું. ગુજરાતી રંગમચ સાથે બહુ પરિચિત ન હોય તેવાં મિત્રો માટે તેમની પહેચાન દીના પાઠકનાં બેન તરીકે પણ આપી શકાય. ફિલ્મના નાયક ધર્મેન્દ્ર પણ ફિલ્મ જગતમાં નવા સવા હતા. આ ફિલ્મનાં અન્ય ગીતો - જિત હી લેંગે બાજી હમ તુમ ખેલ અધૂરા છૂટે ના અને જાને ક્યાં ઢૂંઢતી રહેતી આંખે મુઝમેં રાખ કે ઢેરમેં શોલા હૈ ન ચીનગારી હૈ - હિંદી ફિલ્મનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોની પ્રથમ હરોળમા સ્થાન પામેલાં સદાબહાર ગીતો છે.

હવે પછીના અંકમાં બહુ જાણીતાં / ઓછાં જાણીતાં ગીતોના સાવ જ અજાણ બની રહેલ કળાકરો સાથેની સફર આવતા અંકમાં પૂરી કરીશું..

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૧_૨૦૧૭

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  ૧_૨૦૧૭ બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.

હંમેશની જેમ આપણે શરૂઆત અંજલિ લેખોથી કરીશું.

Which Was the True Voice of Pancham? - ૨૩ વર્ષ પહેલાં પંચમ (આર ડી બર્મન) સંગીતની દુનિયામાંથી પંચમ સ્વરનો ધ્વનિ શાંત કરીને જતા રહ્યા. છેલ્લાં થોડાં વર્ષોથી તેમની સંગીત કારકીર્દીમાં જે ઉતાર આવ્યો હતો તેમાં ભરતી આવવાના અણસાર દેખાતા હતા એ જ વખતે આરડીએ માયા સંકેલી નાખી.પીયુષ શર્મા તેમણે પોતાના જ સ્વરમાં ગાયેલ તેમનાં જ ગીતોના તેમના વિવિધ સ્વરોને યાદ કરે છે. પહેલાં માત્ર સંગીતના એક સૂર તરીકે તેમણે પોતાનો સ્વર મૂકવાનું ચાલુ કર્યું જે ધીમે ધીમે એક આગવી પહેચાન અતરીકે સંગીત ચાહકોનાં દિલમાં જગ્યા બનાવી ગયો.તેમણે બંગાળી ગીતો માટે એક ખાસ સ્વર વાપરાવાનું નક્કી કર્યું હશે એમ પણ જણાય છે, જેમકે  મોને પોરે રૂબી રોય (હિંદીમાં: મેરી ભીગી ભીગી સી - અનામિકા) અને જેતે જેતે પાથો  હોલો દેરી (હિંદીમાં: તેરે બીના જિંદગીસે કોઈ શીક઼વા નહીં - આંધી).

ઓમ પુરીએ ૬૬ જ વર્ષની ઉમરે આ જગતની આખરી વિધાય લઇ લીધી. મુદ્રિત, ટીવી અને ડીજિટલ  જાહેર પ્રચાર માધ્યમોમાં તમને વ્યાપક પ્રમાણમાં અંજલિઓ આપવામાં આવી. એ પૈકી ત્રણ અંજલિઓની આપણે મુલાકાત કરીશું -  

• Om Puri – The Luminance of a Natural Actor  - અમિતાવ નાગ - અભિનયની ચાર દશકની કારકીર્દી પર ઓમ પુરીએ ૬ જાન્યુઆરી, ૨૦૧૭ના રોજ પરદો પાડી દીધો. '૭૦ અને '૮૦ની સંમાંતર હીદી ફિલ્મોના એક મહત્ત્વના પ્રતિનિધિ તરીકે ઓમ પુરીની ઓળખને તે પછીથીની તેમની આંતરરારાષ્ટ્રીય ફિલ્મો અને ટેલીવીઝન પરની વૈવિય સભર ભૂમિકાઓએ વધારે સમૃધ્ધ કરી.
• The original choice for Ahuja’s role in ‘Jaane Bhi Do Yaaro’ was... not Om Puri - બીલ્ડર આહુજાની ભૂમિકા પંકજ કપૂર કરવાના હતા, પણ તેમને તર્નેજાનાં પાત્રમાં ખસેડ્યા પછીથી ઓમ પુરીએ એ પાત્રને પર્દા પર જીવંત કરી હળવી ભૂમિકાઓ ભજવવાના શ્રીગણેશ કર્યા.
• Everyman, comedian, sutradhaar: a tribute to Om Puri - ઓમ પુરીની કારકીર્દીનું શ્રેષ્ઠ કામ આજથી ૨૫થી ૩૫ વર્ષ પહેલાં થઇ ગયું હતું એમ વિચાર કરવામાં પણ કંઈક ખોટું થઈ રહ્યું છે એવું અનુભવાય. જૂદી જૂદી કોઈ પણ ભૂમિકામાં ઓમ પૂરી આપણામાંના એક જ અનુભવાતા એઅહ્યા. જાને ભી દો યારોંના આહુજાની ભાષામાં કહી તો, 'યે ફિલ્મ્સ આપ અકેલેકી નહીં હૈ. હમ સબ શૅરહોલ્ડર હૈં'.

નક્શ લાયલપુરીની વિદાયની પણ નોંધ લેવાઈ.

• Urdu Poet, Lyricist Naqsh Lyallpuri Dies at 88 - નક્શ લાયલપુરીએ હિંદી ફિલ્મોમાં પહેલું ગીત ૧૯૫૨ની ફિલ્મ 'જગ્ગુ' માટે લહ્યું - અગર તેરી આંખોંએ આંખેં મિલા દૂં (આશા ભોસલે, હંસરાજ બહલ)
• બીરેન કોઠારીએ નક્શ લાયલપુરીને અંજલિ આપતી લખેલ પૉસ્ટ - નક્શ લાયલપુરી:કૈસે કહેં કિ તેરે તલબગાર હમ નહીં માં નક્શ લાયલપુરીની ટીવીની શ્રેણીઓનાં શીર્ષક ગીતોનાં રચયિતા તરીકેની બાજૂ રજૂ કરી છે.

From Hindi film music to raga-based symphonies, the remarkable journey of Anthony Gonsalves  -૧૮મી જાન્યુઆરીએ બહુખ્યાત સંગીતનિયોજક અન્થની ગોન્સાલ્વીઝની પાંચમી મૃત્યુ તિથિના સંદર્ભે નરેશ ફર્નાન્ડીસ અંજલિ આપતાં પાશ્ચાત્ય શાસ્ત્રીય સંગીત અને ગોવાની સંસ્કૃતિનાં મિલનમાં તેમની આગવી ભૂમિકાને યાદ કરે છે.

Geeta Bali’s Personality Had the Energy of Shammi Kapoor’s Dance  - મેઘા માથુરે લખેલ ગીતા બાલીને આ અંજલી ધ ક્વિન્ટ પર ૨૧ જાન્યુઆરી, ૨૦૧૬ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ, જેમાં ગીતા બાલીની પ્રતિભાને ફરીથી સજીવન કરાઈ છે.

Kamal Amrohi made only four films. Fortunately for us, one of them was ‘Pakeezah’  - કમાલ અમરોહીની જન્મ તિથિ નિમિત્તે વિનોદ મહેતાએ લખેલ મીના કુમારીની જીવનકથામાંથી 'પાકીઝા'નાં નિર્માણ દરમ્યાન આવી પડેલી મુશ્કેલીઓનો ચિતાર રજૂ કરતો અંશ અહીં વાંચવા મળે છે.

જાન્યુઆરી, ૨૦૧૭ના 'વિસરતી યાદો, સદા યાદ રહેતાં  ગીતો'ના અંકમાં 'દિલીપ ધોળકિયા: ગાયકીનો અનોખો અંદાજ'ની રજૂઆતની સાથે ૨૯-૧-૨૦૧૭નાની પૉસ્ટમાં 'દિલીપ ધોળકિયા - કિસ્મતે યારી ન આપેલ કાબેલ સંગીતકાર'ને સાંકળી લીધેલ છે.

હવે અન્ય વિષયો પરની પૉસ્ટ્સની મુલાકાત લઈએ:

Noor Jehan with R.D. Burman & Asha Bhosle - આશા ભોસલેનું કહેવું છે કે નુરજહાંએ ગાયેલું બદનામ મોહબ્બત કૌન કરે (દોસ્ત, ૧૯૪૪, સજ્જાદ હુસૈન) તેમને બહુ જ પસંદ છે.

Bharat Bhushan, Meena Kumari at premiere of Baiju Bawra (1952)

ડાબેથી - ભારત ભૂષણ, મીના કુમારી, મીના કુમારીની બહેન માધુરી જેમનાં લગ્ન મહેમૂદ સાથે થયેલ અને ફિલ્મમાં તાનસેનની ભૂમિકા જેમણે ભજવી હતી તે સુરેન્દ્ર

 When Cinema Matched Music Beat by Beat: Nadiya Kinare in Abhimaan  - 'અભિમાન'માં નદીયા કિનારે ગીર આયી કંગના માટે સૌથી મોટો પડકાર હતો ગામઠી વાતાવરણમાં ફિલ્મનાં પાત્રની ગાયકીની શાસ્ત્રીય સંગીતની સજ્જતાને અક્ષુણ્ણપણે રજૂ કરવાનો.એસ ડી બર્મનનું સંગીત, મજરૂહ સુલ્તાનપુરીના શબ્દો, લતા મંગેશકરનો સ્વર, જયા ભાદુરી અને અમિતાભનો અભિનય અને એ બધાંને સંકળી લેતું હૃષિકેશ મુખર્જીનું દિગ્દર્શન એ બધાં પરિબળોએ એ પડકાર બહુ સફળતાથી ઝીલી બતાવ્યો.આનંદ દેસાઈ અને અંતરા નંદા મોંડલ ગીતનું સૂક્ષ્માવલોકન બહુ જ રસપ્રદ શૈલીમાં કરે છે.

A snowy winter is the perfect excuse to get cuddly in Hindi film songs  - મનીશ ગાયકવાડ કડકડતી ઠંડીને ઉજાગર કરતાં ગીતોના પ્રકારને આલેખે છે.

સુબોધ અગ્રવાલ તેમની શ્રેણી Songs based on classical ragas માં એક વધુ મણકો - Film Songs Based on Classical Ragas (10) – Bihag and its family  -  ઉમેરે છે.

My Favourites: ‘Kaun Aaya?’ Songs  - હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતોમાં જેના જવાબ લગભગ બધાંને ખબર હોય એવા પૂછવા ખાતર પૂછાયા સવાલો એક ખાસ પસંદવાળો પ્રકાર રહ્યો છે.આવો એક સવાલ છે 'કૌન આયા? (કોણ આવ્યું?). મોટા ભાગે જવાબમાં ક્યાં તો પોતાનાં દિલનો(ની) ચોર કે એવો જ કોઈ પ્રકાર હોય!પણ ગીતમાં સવાલ પૂછ્યા વિના તો શેનું ચાલે?  પ્રસ્તુત લેખમાં જાણીતા સવાલનાં થોડાં ઓછાં જાણીતાં ગીતોને યાદ કરાયાં છે, જેમકે -

• યે કૌન મેરી ઝીંદગીમેં આ ગયા - બોમ્બે રેસ કોર્સ (૧૯૬૫) - આશા ભોસલે - મદન મોહન - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ
• કૌન આયા મહેફિલ મેં - બંબઈ કા ચોર (૧૯૬૨) - રવી - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

‘Dhoondhta Hoon Jinko Raaton Ko Khayalon Main Mein - શિવ કુમાર (પાઠક)નું પદાર્પણ ૧૯૬૫ની ફિલ્મ 'પૂનમ કી રાત'થી થયું. લેખનાં શીર્ષકમાં જે ગીતનો ઉલ્લેખ છે  એ ગીત ઢુંઢતા હું જિનકો

Flashback 50 Years - પીયૂષ શર્મા સંગીત રચના, શ્રોતાઓની પસંદ અને નવા સંગીતકારોનાં પદાર્પણના પ્રવાહો વચ્ચે ૫૦ વર્ષ પહેલાંનાં ૧૯૬૬નાં ગીતોને યાદ કરે છે.૧૯૬૬માં શંકર જયકિશન, ઓ પી નય્યર અને ઉષા ખન્નાની સાત સાત ફિલ્મો રજૂ થઇ.મદમોહન, રવી અને હેમંતકુમારની ત્રણ ત્રણ ફિલ્મો અને લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલની ૧૦ ફિલ્મો રજૂ થઈ. આર ડી બર્મનની આગવી છાપ મૂકી ગયેલ 'તીસરી મંઝિલ' પણ આ વર્ષે રજૂ થઈ હતી. તે ઉપરાંત એકલ દોકલ ફિલ્મોમાં નોંધપાત્ર સંગીત આપનારા સંગીતકારો આ વર્ષમાં પણ હતા.

(Part I): Shankar Jaikishan Hits of 1966 – સંગીતની દૃષ્ટિએ નોંધપાત્ર ફિલ્મો - તીસરી કસમ, ગબન અને અનારકલી.

(Part II): OP Nayyar Hits of 1966 – સંગીતની દૃષ્ટિએ નોંધપાત્ર ફિલ્મો - બહારેં ફિર ભી આયેગી, સાવન કી ઘટા, યે રાત ફિર ના આયેગી 

(Part III): Madan Mohan Hits of 1966 – સંગીતની દૃષ્ટિએ નોંધપાત્ર ફિલ્મો - મેરા સાયા, નીંદ હમારી ખ્વાબ તુમ્હારે, દુલ્હન એક રાત કી

Ten of my favourite non-romantic male-female duets  જેમાં કોઈ પ્રકારનાં રોમાંસ - રાધા કૃષ્ણ જેવા પ્રેમની પણ વાત કરતાં હોય તેવાં ભજન – ગીત પણ નથી. ગીતને પરદા પર રજૂ કરતાં અભિનેતાઓ પણ પુખ્ત ઉમરનાં હોવાં જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે - સાંવલે સલોને આયે દિન બહાર કે (એક હી રાસ્તા, ૧૯૫૬)

Do actors have what it takes to stop lip-synching and start singing their own film songs?  - ઘણાં અભિનેતાઓએ ફિલ્મોમાં ગાવાની સંન્નિષ્ઠ કોશીશ કરી છે.બહુ ઓછી જાણીતી થયેલી ફિલ્મ 'રાજા કાકા (૧૯૭૩)માં પ્રેમનાથે શાસ્ત્રીય ધુન પર આધારિત ડગર ચલત દેખો બહુ જ લગાવથી ગાયું હતું, પણ કમનસીબે તેની બહુ નોંધ ન લેવાઈ.

Odd(itie)s and Ends, Joys of Fusion, and Blogging Restlessness માં લેખક અવનવા વિષયોને રજૂ કરએ છે, જેમાંથી ભવિષ્યના અન્ય લેખો માટેની દિશા પણ મળી શકે છે.

Cinema classical: When Parveen Sultana trumped Kishore Kumar in ‘Hamein Tumse Pyar Kitna’ - મનીશ ગાયકવાડ ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતનાં ગણ્ય કલાકારોના હિંદી ફિલ્મ સંગીત સાથેના સંબંધોની નવી શ્રેણીની શરૂઆત પરવીન સુલ્તાનાનાં 'કુદરત' માટે ગાયેલ હમેં તુમ સે પ્યાર કિતના યે હમ નહીં જાનતે થી કરી છે. 'કુદરત'નું ગીત ભૈરવી રાગ પર અધારીત છે. એ વર્ષના ફિલ્મફેર ઍવૉર્ડ માટે કિશોર કુમારને પરવીન સુલ્તાના એમ બન્ને વર્ઝન વિચારણામાં લેવાયાં હતાં, પણ ઍવોર્ડ પરવીન સુલ્તાનાવાળાં વર્ઝનને મળ્યો હતો.નૌશાદે પરવીન સુલ્તાનાનો પરિચય હિંદી ફિલ્મ ગીતોના ચાહકોને 'પાકીઝા'(૧૯૭૨)ની બેકગ્રાઉન્ડમાં વાગતી ઠુમરી કૌન ગલી ગયો શામ વડે કરાવ્યો હતો.

My Favourites: Songs of Promises છે બધાં પ્રેમીઓ વચ્ચે વચનોની આપલેનાં ગીતો, પણ 'આપકી કસમ' કે તૂટી ચૂકેલ કસમનાં નહીં. આ ગીતો છે સાચાં વચનોનાં, સાથેનાં ભવિષ્યનાં, એકના જીવન સાથેના સંઘર્ષમાં સાથનાં, આશાઓઅરમાનોનાં, એકબીજાના વિશ્વાસને છેહ ન દેવાનાં વચનોનાં, જેમકે -

• હમને જબ દિલ થા દિયા કોઈ વાદા થા કિયા - છૂમન્તર (૧૯૫૬) - મોહમ્મદ રફી, શમશાદ બેગમ - ઓ પી નય્યર - જાં નિસ્સાર અખ્તર 
• અજી આઓ મુહોબ્બત કી ખા લે કસમ - શહનાઈ (૧૯૪૭)- ચીતલકર, અમીરબાઈ કર્ણાટકી - સી રામચંદ્ર - પી એલ સંતોષી

Picture the song: Guns and snogs in ‘Mile Mile Do Badan’ from ‘Black Mail’ - રસાકસીનાં દૃશ્યોની વચ્ચે એક રોમાન્ટીક ગીત મૂકી દેવાનો વિચાર આવે પણ વિજય આનંદને અને તેનો સફળતાથી અમલ પણ તે જ કરી બતાવે.…..

'૧૯૪૯નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે' શ્રેણીમાં આપણે ૧૯૪૯નાં પુરુષ સૉલો ગીતો, લતા મંગેશકર સિવાયનાં અન્ય સ્ત્રી પાર્શ્વગાયિકાઓનાં સૉલો ગીતો અને લતા મંગેશકરનાં સૉલો ગીતો સાંભળી ચૂક્યાં છીએ. એ પછીથી આપણે ૧૯૪૯નાં યુગલ ગીતોને ચર્ચાની એરણે સાંભળી રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધી આપણે મોહમ્મદ રફીનાં લતા મંગેશકર, શમશાદ બેગમ અને સુરૈયા સાથેનાં યુગલ ગીતો સાંભળ્યા પછીથી મોહમ્મદ રફીનાં અન્ય ગાયિકાઓ સાથેનાં, મુકેશનાં સ્ત્રી ગાયકો સાથેનાં અને શમશાદ બેગમનાં અન્ય પુરુષ ગાયકો સાથેનાં યુગલ ગીતો સાંભળી ચૂક્યાં છીએ. આ મહિને આપણે આ સફરમાં માત્ર સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતોનો પડાવ જ પાર કરી શક્યાં

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના જાન્યુઆરી ૨૦૧૭ના લેખો:

વીતેલાં વર્ષમાં બાયોપિકની બોલબાલા

નર નાયક નારી નૃત્યાંગના

ઓમ પુરીની સાહિત્યિક સિનેસંસ્કરણની સફર

અભિનેતાના નિયત પાર્શ્વકંઠે ગવાયેલું ગીત

અઠ્ઠાવીસમી જાન્યુઆરી સંબંધિત સુરીલી સિનેહસ્તી

'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્ર્વારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક'માં અજિત પોપટના લેખોમાં જાન્યુઆરી ૨૦૧૭ માં હિંદી ફિલ્મ સંગીતના પિતામહ અનિલ બિશ્વાસ પરના લેખોની શ્રેણી આગળ વધે છે:

બે સિનિયર ગાયકો પણ અનિલદાના ઋણી રહ્યા, તેમની પ્રતિભાને સંગીતકારે નવું પ્રોત્સાહન આપ્યું

મમળાવીએ અનિલદાની કેટલીક સોનેરી સૂરાવલિ-૧.

આવો માણીએ અનિલદાનાં કેટલાંક યાદગાર ગીતો - (૨)

જાન્યુઆરી ૨૦૧૭માં વેબ ગુર્જરીની 'ફિલ્મ ગીતની સફર'માં –

જાણીતાં ગીતોનાં ઓછાં જાણીતાં કળાકારો (૧૦)

જિંદગી : ફિલ્મી ગીતોમાં

બંદિશ એક, રૂપ અનેક: (૨૭): એ..રી મૈંતો પ્રેમ દિવાની મેરા દર્દ ન જાને કોઈ

પ્રકાશિત થયેલ છે.

તે ઉપરાંત ભગવાન થાવરાણીની શ્રેણી 'હૈ સબસે મધુર વો ગીત'માં શૈલેન્દ્ર , શંકર જયકિશન અને શિવરંજિની નો રસાસ્વાદ માણવા મળશે.

આજના અંકની સમાપ્તિ કરતી વખતે મોહમ્મદ રફી પરની એક લઘુ ફિલ્મ - Part 1| Part 2 | Part 3. - પર નજર કરીએ.

હિંદી ફિલ્મોનાં વીન્ટેજ અને સુવર્ણ યુગનાં ગીતોને લગતા લેખોના નવા નવ સ્ત્રોત વિષે આપનાં સૂચનો વડે આપણા આ દરેકને વધારે સમૃધ્ધ બનાવવામાં આપનો સહકાર મળતો રહેશે તેવી આશા સાથે....