વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : નવેમ્બર, ૨૦૧૭

સલીલ ચૌધરીનાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો અન્ય ભાષાઓમાં

સલીલ ચૌધરી (જન્મ: ૧૯ નવેમ્બર, ૧૯૨૨; અવસાન: ૫ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૫) બહુમુખી પારંગતતા ધરાવતી કળાપ્રતિભા હતા.

આપણે તેમણે રચેલાં હિંદી ફિલ્મનાં ગીત રત્નોને આજે પણ એટલી જ રસમધુર અભિભૂતિથી સાંભળીએ છીએ. સાથે સાથે તેઓ તો એક સારા કવિ અને નાટ્યલેખક પણ હતા. તેમનાં ઘણાં કાવ્યોને તેમણે ગૈરફિલ્મી બંગાળી ગીતોમાં ઢાળ્યાં હતાં. એ સમયના લગભગ દરેક જાણીતા ગાયકોએ તેમનાં ગીતોને સ્વર આપ્યો છે. તેમણે ૨૦ જ વર્ષની ઉમરે રચેલ જ્ઞાનેર બૉધૂ ગીતે તો બંગાળી ગીતવિશ્વમાં નવું મોજું સર્જ્યું. તેમણે લખેલી વાર્તા રીક્ષાવાલા વાંચીને બીમલ રોયે તેમને દો બીઘા જમીનની પટકથા લખવાની જવાબદારી પણ સોંપી એ વાત તો હવે જેમને ખબર છે તેમને આ વાતનું આશ્ચર્ય નથી. જો કંઇ આશ્ચર્ય છે તો એ વાતનું છે કે તેમણે આ દિશામાં તેમની કારકીર્દી આગળ કેમ ન વધારી.

સંગીતમાં નવોન્મેષની તેમની ખોજને તેમણે રચેલા ફિલ્મસંગીતનાં મેઘધનુષ્યમાં  એક છેડે  આપણને મોઝાર્ટ જેવા સર્જકોનાં શાસ્ત્રીય પાશ્ચાત્ય સંગીત તો બીજે છેડે બંગાળ અને પૂર્વ ભારતનાં કેટલાય પ્રદેશોની લોકધુનો પર આધારીત અનેક ગીતો સાંભળ્યાં છે. આંખ બંધ કરીને 'મધુમતી'(૧૯૫૮)નું લાજવાબ યુગલ ગીત 'દિલ તડપ તડપ કર કહ રહા હૈ આભી જા તૂ હમસે આંખ ના ચુરા તુઝે કસમ હૈ આભી જા' યાદ કરો અને પછી સાંભળો તેની પ્રેરણાસ્રોત સમું, લગભગ ૧૫૦થી પણ વધારે વર્ષ જૂનું, સીલેસીયન (દક્ષિણ - પશ્ચિમ) પૉલીશ લોક ગીત Szla dzieweczka do laseczka (કિશોરી જંગલ કેડે જવા નીકળી).

એ સંગીતકારોની એવી શ્રેણીના સંગીતકાર હતા જે ફિલ્મ ગીતમાં સંગીતને પ્રાધાન્ય આપવામાં બાંધછોડ ન કરતા. આથી, ગીતની ધુનની રૂપરેખા પહેલાં બનાવતા અને પછી ગીતકાર પાસે તેને અનુરૂપ ગીતની રચના કરાવતા. આ બધાં ઉપરાંત તેઓ એક બહુ ઉત્કૃષ્ટ વાદ્યસજાવટ ઍરેન્જર હતા અને વાંસળી, પિયાનો, એસરાજ જેવાં વાદ્યો વગાડવામાં નિપુણ હતા.

 સલીલ ચૌધરીએ ૭૫ જેટલી હિંદી ફિલ્મોની સાથે સાથે ૪૦થી પણ વધારે બંગાળી ફિલ્મોનાં ગીતો રચ્યાં છે તે તો હિંદી ફિલ્મ સંગીતના મોટા ભાગના ચાહકોને ખબર છે. ઘણાં લોકો એ પણ જાણે છે કે તેમણે ૨૭ જેટલી મલયાલમ ફીલ્મોનાં ગીતોની પણ રચના કરી હતી. એવા સુજ્ઞ ચાહકોનો પણ તોટો નથી જેમને ખબર છે કે તેમણે ગુજરાતી, તમિળ, તેલુગુ, કન્નડ, ઓડીયા, આસામી, મરાઠી જેવી ભાષાઓની ફિલ્મોનાં સંગીતની પણ રચના કરી છે.

આજના આ અંકમાં આપણે આવા ખૂબ પ્રતિભાશીલ, પ્રયોગશાળી સંગીતકાર સલીલ ચૌધરીનાં વિસારે ચડેલાં  એવાં એક એક ગીતોને યાદ કરીશું જે આ ભાષાઓમાં પણ રચવામાં આવ્યાં છે.

[આજની પૉસ્ટના વિચારનાં હાર્દસમી માહિતીના સ્રોત તરીકે મેં સલીલ ચૌધરીનાં ફિલ્મ સંગીત  પ્રદાનના સૌથી વધારે સંપૂર્ણ કહી શકાય એવા ઓનલાઈન ખજાના World of Salil Chowdhuryનો મેં આધાર લીધો છે તે વાતની સાભાર નોંધ આ તબક્કે લઈશ. 

સલીલ ચૌધરીના પ્રશંસક અને જાતે પણ ઘણા વાદ્યોના નિપુણ કળાકાર એવા ગૌતમ ચૌધરીએ અહીં સલીલ ચૌધરીનાં બધાં જ ગીતોની સૉફ્ટ લિંક દસ્તાવેજ કરવાની સાથે સાથે એ ગીતનાં અન્ય ભાષાનાં વર્ઝનને આમને સામને શોધી શકાય તેવી લિંક પણ આપી છે. એ લિંક પર ક્લિક કરવાથી ઑડીયો ગીત સાંભળી શકાય તેવી બીજી બારી ખૂલી જશે.

સલીલ ચૌધરીનાં ગીતો પરથી તેમણે જ જૂદાં જૂદાં વાદ્યો પર રચેલી રચનાઓનાં કેટલાંક આલ્બમ્સ પણ બહાર પડ્યાં છે. પ્રસ્તુત છે એવી એક રચનાઃ 

તો આવો સલીલ ચૌધરીનાં વિસારે પડેલાં ગીતો અને તેની અન્ય ભાષાઓનાં રૂપાંતરણો યાદ કરીએ :

અનેક હિંદી-બંગાળી (કે બંગાળી- હિંદી[!]) ગીતો

દિલ મેરા...ના જાને રે ના જાને રે - બિરાજ બહૂ (૧૯૫૪) - શમશાદ બેગમ – ગીતકાર: પ્રેમધવન 

શમશાદ બેગમે મુજરા નૃત્યને જે માદકતા બક્ષી છે તેવી જ મોહક અપીલ ગાયત્રી બસુએ બંગાળી ફિલ્મ ‘આજ સંધાએ’૧૯૫૪)માં ગીતનાં રૂપાંતરણ ‘ના જાની રે ના જાની રે'માં પણ જાળવી રાખી છે.

http://www.salilda.com/songs/film/bengali/aajsandhyaay/naajaanire.mp3

(બંગાળી-)હિંદી - મલયાલમ ગીતો

ધીતાંગ ધીતાંગ બોલે, દિલ તેરે લિયે ડોલે - આવાઝ (૧૯૫૬) - લતા મંગેશકર – ગીતકાર: પ્રેમધવન

આ ગીતનું મલયાલમ રૂપાંતરણ ૧૯૭૫ની ફિલ્મ 'નીલોપોનમ'માં પી સુશીલા અને પી જયચંદ્રનના યુગલ સ્વરોમાં રચિત 'થૈયામ થૈયામ'માં સાંભળવા મળ્યું.

http://www.salilda.com/songs/film/malayalam/neelaponman/thaiyam_thaiyam.mp3

બન્નેનું મૂળ તો ૧૯૫૪ની હેમંત કુમારના સ્વરમાં ગવાયેલ એક ક્લાસિક બંગાળી ગૈરફિલ્મી ગીત ધીતાંગ ધીતાંગ બોલે છે,જેની સ્વર રચના વળી સાવ અલગ છે.

http://www.salilda.com/songs/nonfilm/bengali/adhunik/hemanta/dhitang.mp3

(બંગાળી-)હિંદી – તેલુગુ ગીતો

કઈ બાર યૂં ભી દેખા હૈ યે મનકી જો સીમા રેખા હૈ - રજનીગંધા (૧૯૭૪) - મૂકેશ – ગીતકાર: યોગેશ

આ ગીતનું  એ વર્ષે જ તેલુગુ વર્ઝન પણ જોવા મળે છે – Nayanalu Kalise Toli Saari  - ચેરમેન ચલામય્યા(૧૯૭૪)- પી. સુશીલા અને એસ પી બાલાસુબ્રમનીઅનનું યુગલ ગીત

http://www.salilda.com/songs/film/telugu/chairman/nayanalu.mp3

આ ધુનનાં ત્રણ બંગાળી ગૈરફિલ્મી વર્ઝન પણ છે.

• Aami cholte cholte theme gechhi  - પિન્કી ભટ્ટાચાર્ય
• Kotobaar chhondo bodlaabey  - ગૌતમ દાસગુપ્તા
• Aami cholte cholte themey gechhi  - લતા મંગેશકર

હિંદી - તમિળ ગીતો

અય મેરે દિલ ગા પ્યારકી ધુન પર - દિલકા સાથી (૧૯૮૨) - એસ જાનકી અને સાથીઓ – ગીતકાર: મનોહર

આમ તો આ ફિલ્મ મલયાલમ ફિલ્મનું ડબીંગ વર્ઝન હતુ. મલયાલમ ફિલ્મ એટલી સફળ રહી હતી કે તેનું તમિળ અને તેલુગુમાં પણ ડબીંગ થયેલું.

તમિળ વર્ઝન પારૂવમઝાઈ (૧૯૭૮)માં આ હિન્દી ગીતની ધુન Thenmalar Kannikal માં સાંભળવા  મળે છે, જે પણ એસ જાનકીના સ્વરમાં જ છે.

http://www.salilda.com/songs/film/tamil/paruvamazhai/thenmaler.mp3

મલયાલમ અને તેલુગુ વર્ઝન પણ બાકી થોડાં રખાશે !

• Eemalarkayakal -  Madanolsavam (૧૯૭૭) (મલયાલમ) - એસ જાનકી અને સાથીઓ
• Ne Priyuraliki  - અમર પ્રેમ (૧૯૭૮) (તેલુગુ) - પી સુશીલા

આટલું પૂરતું નહોતું તે ક્યાંકથી સાવ જાણીતી ન હોય એવી હિંદી ફિલ્મ (મેરા દામાદ - ૧૯૯૫માં રીલીઝ) જેમાં આ હિંદી ગીત છે. ગૌતમ ચૌધરી કહે છે : કોઈક વાર મને એમ લાગે છે સલીલ ચૌધરી પોતે જ બનાવેલાં વર્ઝનનાં કોષ્ટકને નથી જોતા જણાતા - ઝિર ઝિર બરસે આજ ગગન સે  - અનુરાધા પૌડવાલ, સબીતા ચૌધરી, અમિત કુમાર અને શૈલેન્દ્ર સિંઘ 

(બંગાળી-)હિંદી - કન્નડ ગીતો

નામ મેરા નિમ્મો મુક઼ામ લુધીયાના - સપન સુહાને (૧૯૬૧) - લતા મંગેશકર, મન્ના ડે, દ્વિજેન મુખર્જી – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર  એકદમ દ્રૂત તાલનાં લોક નૃત્ય ગીતનાં સ્વરૂપે ફિલ્માવાયેલાં ગીતમાં લતા મંગેશકરને મન્ના ડે અને દ્વિજેન મુખર્જી બહુ અનોખી રીતે સાથ આપે છે.

આ ધુન ફરી એકવાર વાપરવા માટે સલીલ ચૌધરીને ૧૯૭૧ની એક કન્નડ ફિલ્મ, સમસ્યાફલ,માં કૅબરે નૃત્યની સીચ્યુએશનની તક મળે ત્યાં સુધી રાહ જોવી પડી હોય એમ લાગે છે. એ ગીત છે:  એલ આર એશ્વરીના સ્વરમાં "Dooradinda bandanta sundaraanga jANa". ગીતની ધુનનાં માળખાં સિવાય ગીતનાં બધાં રૂપ બદલી ગયાં છે.ગૌતમ ચૌધરી નોંધે છે કે કન્નડ્ડ ફિલ્મનાં ગીતો પર નિયમિતપણે લખનારા લેખક સ્રીધર રાજન્નાએ લખ્યું હતું કે આ ગીત એશ્વરીએ ગાયેલાં કેબરે ગીતોમાં શ્રેષ્ઠ ગણી શકાય. ગીતમાં રૉક અને રૉલ શૈલીની ગિટારનો પ્રયોગ પણ  બહુ અનોખો છે. ….ગીત આજે પણ પણ ઓરકેસ્ટ્રાવાળાઓ વગાડે છે અને આકાશવાણી પર પણ આવતું રહે.

http://www.salilda.com/songs/film/kannada/samasayaphala/doordindaa.mp3

આ બધાંનાં મૂળમાં બંગાળી લોકધુન હશે એવી અપેક્ષા પણ ખોટી નથી ઠરતી. મૂળ ધુનની બારીકીઓને રેકર્ડ કરઈ લેવા માટે સલીલ ચૌધરીને બંગાળી ગૈરફિલ્મી ગીતનાં માધ્યમમાં વધારે મોકળાશ અનુભવાતી હશે. - Jhilmil jhauer boney. (સબિતા ચૌધરી, ૧૯૬૩).

(બંગાળી-)હિંદી - ઉડીયા ગીતો

સલીલ ચૌધરીએ એક જ ઉડીયા ફિલ્મ સંગીતબધ્ધ કરી હતી - Batasi Jhada (1981). ફિલ્મમાં સબિતા ચૌધરીના સ્વરમાં ગીત છે  Rimjhimi Nishaa Bharaaye Raakhi.

http://www.salilda.com/songs/film/oriya/batasijhada/rimjhimi.mp3

સમયના ક્રમ અનુસાર આ ગીતનું આ પહેલાંનું વર્ઝન બંગાળી ફિલ્મ આંતરઘાત (૧૯૮૦)નું ગીત – Jaanina jaanina  - કહી શકાય, જે આશા ભોસલેના સ્વરમાં છે.

હિંદી વર્ઝન છેક ૧૯૮૯માં આવેલી સાવ ઓછી જાણીતી ફિલ્મ 'આખરી બદલા'માં સાંભળવા મળ્યું. ગીતના બોલ હતા - જાને કૈસા જાદૂ યે ચલ ગયા, જે આશા ભોસલેએ ગાયું છે.

અહીં જે વિડીયો  છે તે કેબરે-નૃત્ય જણાય છે. એટલે એમ માની શકાય કે બંગાળી અને ઉડીયા વર્ઝન ગીતોની સીચ્યુએશન કંઈક આવા જ પ્રકારની હશે.

(બંગાળી-)હિંદી મરાઠી ગીતો

સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલ એક માત્ર મરાઠી ફિલ્મ હતી હતી હૃદયનાથ મંગેશકર નિર્મિત સુનબાઈ (૧૯૮૨). ગૌતમ ચૌધરી લખે છે : પોતાનું પ્રિય ગીત લતાને મરાઠીમાં પણ ગાવું હતું. એ ગીત તેણે બધું મળીને ત્રણ વાર ત્રણ જૂદી જૂદી ભાષાઓમાં ગાયું. મરાઠી ગીત પ્રીત ખૂલે માંજી સોનેરી પણ બહુ સ-રસ બન્યું છે.

http://www.salilda.com/songs/film/marathi/sunbai/preetkhule.mp3

૧૯૬૧માં રેકોર્ડ થયેલ મૂળ બંગાળી ગીત સાત ભાઈ ચમ્પા જાગો રે ને તો બધાં ક્લાસિક ગીત માને છે, જે પાછું સિંહાલી લોક ધુન પરથી પ્રેરિત થયેલ લાગે છે.

હિંદીમાં તેનું વર્ઝન, ફિલ્મ ‘મેરે ભૈયા’માં ધીમી લયમાં સાંભળવા મળે છે - પ્યાસ લિયે મનવા 

આસામી ગીતો

સલીલ ચૌધરીએ ૧૯૭૦માં અને ૧૯૮૫માં  એમ બે આસામી ફિલ્મોમાં ગીત રચના કરી છે,જેમાંથી કોઈ ગીતનું હિંદી વર્ઝન થયું જણાતું નથી.

ગુજરાતી ગીતો

ગુજરાતીમાં સલીલ ચૌધરીએ એક જ ફિલ્મમાં સંગીત આપ્યું છે - ૧૯૭૮ની ઘર સંસાર. આ ફિલ્મમાં ગુજરાતી લોકગીત ગાયક પ્રફુલ્લ દવે પાસે એમણે વેણીભાઈ પૂરોહિતે લખેલ  હો હાલો હંસા હાલો રે ગવડાવ્યું હતું.

૧૯૮૦માં આ ગીતનું તેમણે બંગાળી વર્ઝન, આશા ભોસલેના સ્વરમાં, 'પરાબેશ'માં કર્યું - O Ghoomer Moyna Paakhi

http://www.salilda.com/songs/film/bengali/parabesh/oghoomer.mp3

જે ૧૯૭૫ની મલયાલમ ફિલ્મ 'રાગમ'માં પી. સુશીલાના સ્વરમાં Omanathinkal  સ્વરૂપે થયેલું જોઈ શકાય છે.

અને હવે આજના અંકના અંતની શરૂઆત કરીએ સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલ મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં ગવાયેલ માયા (૧૯૬૧)નાં મજરૂહ સુલ્તાનપુરીએ લખેલ ગીત ઝિંદગી હૈ ક્યા સુન મેરી જાં પ્યાર ભરા દિલ મીઠી જુબાં

કહેવાય છે કે આ ગીતનો પ્રેરણાસ્ત્રોત હતો ચાર્લી ચેપ્લીનની ફિલ્મ 'મુનલાઈટ'નું થીમ સંગીત.

આ ગીતનું ગૈર ફિલ્મી બંગાળી વર્ઝન Jhar Jhar More, જે સલીલ ચૌધરીએ હિંદી ફિલ્મોમાં 'બીસ સાલ બાદ'થી પદાર્પણ કરેલ બંગાળી નાયક બિશ્વજીતના કંઠમાં રેકોર્ડ કરેલ હતું.

http://www.salilda.com/songs/nonfilm/bengali/adhunik/biswajit/jharjhar.mp3

સચિન દેવ બર્મન સિવાય એ સમયના બંગાળી સંગીતકારોએ મોહમ્મદ રફીનો ખપ પૂરતોજ ઉપયોગ કર્યો હતો. આજના અંકનું છેલ્લું ગીત સાંભળીએ સલીલ ચૌધરીએ છેક છેલ્લા ઉપાય તરીકે મોહમ્મદ રફી પાસે ગવડાવ્યું હતું એમ કહેવાતું  શૈલેન્દ્રનું લખેલું 'પૂનમ કી રાત(૧૯૬૫)નું દિલ તડપે તડપાયે જિનકે મિલનકો તરસે વો તો ન આયે

 

બંગાળીમાં સલીલ ચૌધરીએ આ ગીત બે ગાયકો પાસે ગવડાવ્યું છે

શ્યામલ મિત્ર

http://www.salilda.com/songs/nonfilm/bengali/adhunik/shyamal/jodi_kichhu.mp3

અને દેબબ્રત બિશ્વાસ .

http://www.salilda.com/songs/nonfilm/bengali/adhunik/debabrata/jodi_kichhu.mp3

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે આપણી યાદમાં વિસરાતાં જતાં બીજાં આવાં જ અવિસ્મરણિય ગીતો સાથે ફરી મળીશું...તમને આવાં અવિસ્મરણીય ગીતો યાદ આવે તો જરૂરથી જણાવશો……